cumhuriyet’in ilanından sonra, tarihçilik jeoloji, antropoloji, arkeoloji gibi pek çok bilim dalının ortak çalışmaları ile değerlendirilerek insanın türeyişini dinsel anlatının ötesinde bilimsel temellere oturtmaya yönelik çalışmalar yapılmaya başlanır.

1932 ve 1937'deki birinci ve ikinci tarih kongreleri ile bu yıllarda ilk kez tarih öncesi ve ön tarihe inilmiş, insanlığın evrimi bilimsel bir tabana oturtulmaya çalışılmış ve arkeoloji ile tarih arasında kopmayacak bir bağın temeli atılmıştır. bu süreçte antropoloji ve arkeoloji dalları da önem kazanmıştır.

bu gelişmeler neticesinde darwin’in evrim kuralı 1930’lu yıllarda ders kitaplarında yer aldı. okutulan kitapların temeli 1931 yılında türk tarih tetkik cemiyeti tarafından basılan dört ciltlik “türk tarihinin ana hatları” tarih kitabına dayanmaktadır. 1933 yılında bu kitapların ilkokul ve ortaokul versiyonları da yayınlandı. atatürk’ün ölümünden sonra, 1940’lı yıllarda ise darwinizm konusu rafa kaldırılmış, ders kitaplarında da evrim konusuna yer verilmemiştir.

1957 yılında sovyetler birliği’nin sputnik uzay aracını başarılı bir şekilde dünya yörüngesine oturtması, abd’nin bilimsel ve teknolojik atılımlar gerçekleştirmesini tetiklemiştir. abd’nin yeni eğitim programı türkiye’yi de etkilemiş, 60’lı yılların başından itibaren fen liselerinde benzer bir müfredat uygulanmaya başlanmıştır. bu müfredatta evrim konusunda da yer verilmiştir. ancak diğer ortaöğretim kurumlarında daha dar bir müfredat uygulanmıştır.

1962 biyoloji ders kitabından bir alıntı: “öyle ise, tufanlarda canlıların ortadan kalktıkları, yeniden yaratıldıkları; türlerin sabit olduğu fikirleri doğru değildir”

12 eylül 1980 askeri darbesinden sonra ders müfredatında da çeşitli değişiklikler yaşanmıştır. biyoloji müfredatında yaratılışçılık, evrime alternatif bir teori olarak ders kitaplarında yerini almıştır. ayrıca ders kitaplarında, evrimin teorisinin bilimsel olarak “tartışılan” bir kuram olduğu ve yeterince “kanıtlanmamış” olduğu iddiasından bahsedilmektedir.

1985 yılında dönemin milli eğitim bakanı vehbi dinçerler, merkezi amerika’da olan yaratılış araştırma enstitüsü’nü (institute for creation research) türkiye’ye bir konferans için davet etmiştir. resmi olarak ilk kez 1985 yılında, dönemin milli eğitim bakanı tarafından halk eğitimi serisi ile evrim karşıtı yayın faaliyetleri başlatılmış, milli eğitim bakanı “müfredat pazardaki vatandaşa hazırlatılmamış olup, evrim kuramının ya da yaratılışın bir teori olduğu tercihinin öğrenciler tarafından yapılması gerektiğini” söylemiştir. aynı yıl günaydın gazetesine verdiği demeçte insanın maymundan geldiği yolundaki görüşe katılmadığını ifade etti. 1985 yılında milli eğitim bakanlığı tarafından basılan bir çeviri makalede söylenenler şunlardır: “bütün ilmi deliller göz önüne alındığında, yaratılış modeli orijinleri izahta evrim modelinden daha üstün bir yol olarak gözükmektedir. öğrencilerin mekanistik ve insancıl dini felsefe yönünde doktrine edilmelerinin durdurulması ve daha iyi bir ilim, ilerlemiş bir eğitim ve akademik hürriyet için yapılacak şey kamu okullarının sınıflarında ve ders kitaplarında orijinleri izah için, hem yaratılış hem de evrim modellerini lehte ve alehte bütün delilleriyle takdim etmektir. ancak bu şekilde hakiki bir eğitim gerçekleştirilebilir. evrim teorisi ilmi bir teori olma kriterine sahip değildir. evrim insanlar tarafından hiçbir zaman gözlenememiştir. deney yöntemleri ile incelenemez. mesela hiç kimse bir balığın kurbağaya, bir maymunun insana değiştiğine şahit olmamışlardır”. 1992 yılının kasım ayında gerçekleşen “tarihi yaratılış konferansı”nda biyoloji öğretmenlerine yaratılış teorisi anlatılır. ayrıca bu enstitü’ye türkiye’den de destek sağlanır.

bu dönemde artık yaratılış konusu da ders müfredatının da son içeriği olarak lise müfredatında yer almıştır. 1992 yılı biyoloji ders kitabında “günümüzde biyoloji ile ilgili birçok bilim adamı, hayatın çeşitliliğini, bir hücre içinde geçen hayat olaylarının olağanüstü nizamını ve kâinatın çok ince bir düzenle işlediğini görerek, allah’ın varlığını idrak ettiklerini belirtmişlerdir” ifadesi yer almaktadır.

2000’li yıllara geldiğimizde evrim teorisinin eğitim müfredatındaki yeri tartışmalı hale geldi.

2005 yılında mersin’deki yalınayak ilköğretim okulu’nda görev yapan beş öğretmen çeşitli suçlamalarla sürgün edildi. medyada yer alan haberlerde öğretmenlerin öğrencilere evrimi anlattıkları gerekçesiyle sürgün edildikleri iddia edildi.

2006 yılında üniversite konseyleri derneği’ne bağlı 700 akademisyen, bilimsel olmadığı gerekçesiyle yaratılış görüşünün ders müfredatından çıkarılması için milli eğitim bakanlığı’na dilekçe verdi. başvuruda, laikliğe vurgu yapan t.c. anayasasının 2. maddesi; milli eğitim temel kanunu’nun “türk millî eğitiminde laiklik esastır” diyen 12. maddesi ile “her derece ve türdeki ders programları ve eğitim metotlarıyla ders araç ve gereçleri, bilimsel ve teknolojik esaslara ve yeniliklere (…) göre sürekli olarak geliştirilir” diyen 13. maddeleri hatırlatıldı.

dönemin milli eğitim bakanı hüseyin çelik, “akademisyenlerin dilekçesine rağmen yaratılış teorisinin müfredattan çıkarılmayacağını” ifade ederek “evrim, adı üstünde teori. onu anlatıp evrim karşıtı teorileri anlatmamak bilimsel bir tavır mı?” dedi. konu üzerine, prof. dr. celal şengör “bilimsel bir derste yaratılışın öğretilmesi, hukuken mücadele edilmesi gereken bir politik zorbalık” değerlendirmesinde bulundu.

milli eğitim bakanı hüseyin çelik 23 aralık 2006 tbmm genel kurul’unda “darwin’in türklerle ilgili ne söylediğini biliyor musunuz? türklerle ilgili, darwin diyor ki: ‘gelişimini tamamlayamamış adi bir ırk’ diyor darwin. ne diyeceksiniz şimdi siz buna?” dedi.

2007 yılında necmettin erbakan “maymundan insan olamayacağını çünkü hayvan kromozomlarında iki boğum bulunurken, insanda üç boğum olduğunu ve insanı insan yapan unsurların bu üçüncü boğumdan kaynaklandığını” ifade etti.

darwin’in 200. yılı anısına 2009 yılı unesco tarafından “darwin yılı” ilan edildi. tübitak aylık dergisi bilim ve teknik mart ayı sayısı kapağında darwin’e yer verilmesi planlandı ve içeriğinde de konuya 16 sayfa yer ayrıldı. ancak basıma hazırlanan derginin kapağı ve içeriği ani bir kararla değiştirildi. darwin’le ilgili bölümler çıkartıldı ve kapağının konusu “küresel iklim değişikliği” oldu. derginin yayın yönetmeni ve sorumlu yazı işleri müdürü dr. çiğdem atakuman görevden alındı.

16 mart 2009 tarihinde tübitak’ın basın açıklamasında “asıl kapağın küresel iklim değişimini konu edinen kapak olduğunu, darwin’i konu edinen kapağın ve içeriğin genel yayın yönetmeni tarafından son anda bilimsel editörlere danışmadan eklendiğini, bu nedenle iptal edildiğini” beyan edildi. ayrıca tübitak “bilim ve teknik” dergisinin türkiye’de evrim konusunu en fazla işleyen yayın olduğunu, “darwin yılı” boyunca bu konuya dair yayınlara devam edileceğini ve hatta özel bir sayının charles darwin’e ithaf edileceğini belirtti. daha sonra tübitak tarafından dr. çiğdem atakuman’ın vekaleten yürütüğü daire başkanlığı görevinden alındığı ancak, popüler bilim yayınlarının genel yayın yönetmeni olarak görevine devam edeceği bildirildi.

2011 yılında ankara’nın mamak ilçesindeki ticaret odası ilköğretim okulu 5. sınıf öğretmeni süleyman biçer’in, fen ve teknoloji dersinde, canlıların sınıflandırılması konusunu anlatırken meraklı bir öğrencinin “öğretmenim, insanlar maymundan mı geldi?” sorusuna “hayır” yanıtını verdikten sonra darwin’den ve darwin’in canlıların başkalaşarak değişime uğradığından söz etmesi, bir öğrenci velisinin şikâyeti üzerine soruşturma konusu oldu. soruşturmayı yürüten muhakkik, “ders saatinde darwinizmi anlattığı, çocuklara insanların maymundan geldiği iddiası sübuta ermiştir.” diyerek öğretmen süleyman biçer’in “kınama” ile cezalandırılmasını istedi. öğretmenin birinci sicil amiri olan ticaret odası ilköğretim okulu müdürü bir alt cezayı uygulayarak “uyarı” cezası verdi. öğretmen süleyman biçer, şikâyet konusunun iftira olduğunu, soruşturmanın da kendisini suçlayacak delillere dayanmadığını belirterek verilen cezaya itiraz etti. ancak itirazı dikkate alınmadı. ceza, aralık ayında mamak ilçe milli eğitim müdürlüğü tarafından onaylanarak kesinleşti.

ekim 2016'da buca fatih sultan mehmet anadolu lisesi’nde derste öğrencilerine national geographic belgeseli seyrettiren kahraman kepenekçi isimli 20 yıllık tarih öğretmeni bimer üzerinden şikayet edildi. şikayet başvurusunda “buca fatih sultan mehmet anadolu lisesi tarih öğretmeni, cosmos adlı ateizm görüşünü dikteleyen varoluşu tamamı ile darwin’ci teori ile islam’a aykırı belgeseli bir çok dersinde öğrencilere izlettirmiştir. % 97'si müslüman olan bu ülkede bu davranışın gereğinin yapılmasını arz ederim…” denildi.

29 ocak 2017 tarihinde cnn türk’e konuşan başbakan yardımcısı ve hükümet sözcüsü numan kurtulmuş, “evrim teorisinin müfredatta olup olmaması konusunda değerlendirmeniz nedir?” sorusuna, “evrim teorisi zaten bilimsel olarak eskimiş ve çürümüş bir teoridir. illâ bu teori, mutlaka okutulacak diye bir kural yok. müfredatın içerisinde bu çalışma yapılır. tezlerden bir tez olarak belki gündeme gelebilir. sonuç itibarıyla ‘evrim teorisine inananlar, evrim teorisini bilenler çağdaş, ilerici insanlardır, buna karşı çıkanlar gerici, çağ dışı insanlardır’ görüşü esas çağ dışı görüştür. evrim teorisi bu anlamda, eski tarih boyunca da tartışılan görüşlerden birisidir. dolayısıyla bunun üzerinden bir tartışmayı çok doğru bulmuyorum” yanıtını verdi.

16 haziran 2017 tarihinde, türkiye’nin bakü büyükelçiliğinde düzenlenen programda konuşan nobel ödüllü bilim adamı prof. dr. aziz sancar, “ben müslümanım ve müslüman olduğumu her yerde söylüyorum. müslümanlığımla övünüyorum. türkiye’deki evrim tartışmaları beni çok üzdü. türkiye’nin çok sorunu var. ben allah’a inanıyorum. isteyen evrime inanır, isteyen inanmaz fakat bunu kalkıp büyük devlet, millet sorunu yapıp kavga ederek bütün enerjimizi boşa harcıyoruz.” sözleriyle gündeme geldi. bu olayın ardından cumhuriyet gazetesi yazarı orhan bursalı, sancar’a ‘evrim’ yanıtını ve konu hakkındaki görüşünü sordu. sancar orhan bursalı’ya verdiği demeçte konuşmanın bilerek çarpıtıldığını söyleyerek “evrime inanmak gibi bir şey yoktur. evrim bir gerçektir ve inanç meselesi değildir.” dedi.

22 haziran 2017 tarihinde meb talim terbiye kurulu başkanı alpaslan durmuş “hayatın başlangıcı ve evrim” konusunun yeni müfredatta yer almayacağını açıkladı. eğitim bilişim ağı’nın (eba) internet üzerinden yapılan yayınında konuşan durmuş, lise 9. sınıf biyoloji dersindeki “hayatın başlangıcı ve evrim” ünitesini öğrencilerin bu tartışmayı yürütebilecek öncüllere sahip olmadıkları gerekçesi ile lisans eğitimine ertelediklerini bildirdi. yeni müfredat taslağını değerlendiren eğitim sen genel başkanı feray aytekin aydoğan, ise “suudi arabistan’dan sonra evrim teorisi’nin müfredattan çıkarıldığı ikinci ülke olarak dünya tarihine geçtik. iran islam cumhuriyeti yönetiminde evrim teorisi 60 sayfa” dedi.

23 haziran 2017’de türkiye’de evrim öğretiminin durması ile ilgili haber yapan newsweek dergisi evrim teorisinin dünyada çoğunlukla müslüman ülkelerde tartışıldığını yazdı, 2011 yılında yapılan evrim teorisi karşıtlığıyla ilgili bir araştırma sonuçlarına göre, darwin’in evrim teorisine en fazla karşı çıkılan ülkenin yüzde 75 oranla suudi arabistan olduğu, bu ülkeyi de yüzde 60 oranla türkiye’nin izlediğini aktardı.

18 temmuz 2017 tarihinde milli eğitim bakanı ismet yılmaz’ın gerçekleştirdiği basin toplantısında bakan yeni müfredatı açıkladı. evrim teorisi’nin yeni müfredattan çıkarılıp çıkarılmadığına ilişkin bir soru üzerine bakan yılmaz “(…) konunun felsefi boyutlarıyla ele alınıp kavranması için çatıyı felsefe dersinde kurmuş bulunmaktayız. doğa tarihi evrimsel biyoloji ve kuramın tarihsel gelişimi ise daha detaylı biyoloji eğitimi alınabilecek üst düzey öğretim kurumu olan üniversitelere bırakılmıştır.” dedi.

Teşekkür: Bu yazıyı kaleme alan 140journos'a teşekkür ederiz.