5. EKSPRESYONİST MİMARİ

Ekspresyonist mimarlık, Almanya’da I. Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkmış ve 1930’a kadar varlığını sürdürmüştür.  19. yüzyılın sonunda, özellikle Almanya'da sanayileşme hızının artmasıyla, kent olayı da bir takım sorunlar ve düşünceler uyandırdı. Kentler başıboş bir düzende gelişerek bir nüfus patlamasını hazırlıyor, bu da kötü yaşama ve sağlık koşullarını doğuruyordu. Öte yandan o zamana değin mimarlıkta kullanılmamış olan bilinmeyen, örneğin betonarme, madeni yapı iskeleti ve cam gibi gereçler ve teknikler, yapı sanayine kesin bir giriş yaptı. Ayrıca nüfus artışları, kentlerin özellikle düzen ve altyapısı açısından yeniden ele alınmalarını gerektirdi.

Yeni sorunları karşılayabilen belirgin birkaç girişim vardı; ama bunlar bütünlük içinde bir yaklaşım oluşturmaktan uzaktı ve daha çok bir dizi karşı çıkış çözümleri oluşturuyorlardı. Hepsinin ortak yanı, 1920'1erde Art Nouveauya takılmış çeşitli adlar altında özümlenmiş olan uluslararası üsluptan kaçıştı. Bu üslup bilindiği gibi, Makine Çağı'nın doğurduğu yöntemleri yok sayarak ve yeni romantik süslemeci üsluba sığınarak, sanayileşme ve kentleşme uygarlığının  ortaya koyduğu gerçek sorunları bir yana atmıştı.

1910-1915 arasında olgunluğa erişen ve Ekspresyonist akımın içine düşen yeni kuşak mimarlar, kendilerini çözümü güç bir durum içinde buldular. Bu kuşak Art Nouveau’nun ölümünü ve işlevselliğin ortaya çıkışını çok iyi görüyordu. Bu mimarlar aslında Art Nouveau’nun düş kurucu güç kullanımını sevmişti. İşlevselliğin ise gerekliliğini ve toplumsal sorunları algılaması noktasındaki tutumunu gayet yararlı buluyordu. Bu nedenle bu kuşak bu ikisi arasında denge sağlamayı çalışıyordu.

Ekspresyonist mimarlık çok kesin ve çizgileri belirlenmiş bir üsluba sahip değildir. Genelde tarihten biçim aktarmaları yapmayı yadsımış olmasına rağmen ortaya çıkan bazı ürünlerde geçmişi yorumlama çabası görülmektedir. Yine de Ekspresyonistlerin ana özelliği hiçbir biçimsel ön yargı taşımamaları ve daima yaratma sorunsalını ön plana çıkarmalarıdır. Ekspresyonist mimarlığı üç anahtar kelime ile açıklamamız gerekirse bu kelimeler ifade, hareketlilik, değişkenlik olur.

‘’Mimaride dışavurumculuğun en önemli temsilcisi Erich Mendelsohn olarak kabul edilir. Mendelsohn geniş cam yüzeyler kullanmış, tasarımlarıyla yapılarını bir yontu gibi ele almıştır. Rudolf Steiner, Bauhaus okulunun kurucusu Gropius, Fredrich Höger, Bruno Taut ve Herman Finsterlin de akımın diğer sembolleşmiş isimleridir.’’[1]

5.1. Erich Mendelsohn (1887-1953)

            Berlin ve Münih'deki eğitiminden sonra çeşitli mimarlık bürolarında çalışarak mimarlığın ne olduğunu öğrendi. Daha sonra Birinci Dünya Savaşı olunca, Mendelsohn mesleğine ancak 1918'de başlayabildi. 1914' den sonra kendini desen çizmeye vermişti ve cepheden çok sayıda desenle birlikte döndü. Bunlar simgesel biçimlere eğilimin giderek ortaya çıktığı, fabrika ve dinsel yapıların tasarımlarıydı. Çağının birçok genç mimarı ve özellikle Ekspresyonistler gibi, o da yaratıcı özelliğine ve sezgilere inanıyordu. 1919'da Kasım Grubu'nun yönetim kurulunda yer aldı. O dönemdeki en önemli başarısı 1921 'de Potsdam'da tamamladığı Einstein Kulesi'dir (G. 20). Parasal kaynağı Prusya devleti ve özel kesim tarafından yarı yarıya sağlanan bu yapı, betonarmeydi ve bir teleskop ile astro fizik laboratuvarı gereçlerini yerleştirmek amacıyla yapılmıştı. B u yapı Ekspresyonist mimarinin en etkileyici örneklerinden birisidir. Mendelsohn, Albert Einstein'ın bilimsel öngörü araştırmalarının çağına getirmeye uğraşmıştır. İşlevsel açıdan özel bir kullanıma adanmış olan bu gözlem kulesi, bu bilginin onuruna yapılmış anıttır.

[1]‘’Mimarlıkta Ekspresyonizm,’’ Zoon Mimarlık, erişim 30 Mayıs 2021, https://www.zoonmimarlik.com/blog/ post/14/mimarlıktaekspresyonizm

G. 20 Erich Mendelsohn, Einstein Kulesi, 1917-21, Potsdam

(Kaynak: https://www.zoonmimarlik.com/blog/post/14/mimarlıktaekspresyonizm#gallery-4)

5.2. Rudolf Steiner (1861-1925)

Kendisi mimar değildi; ancak kendi kurduğu bir tinsel akım için bir tapınak tasarısı yapmıştı. Anthroposophik denen bu akımın amacı, insanın tinsel yaşam yoluyla fiziksel dünyanın ötesinde var olan tinsel bir dün yayı bulmasını sağlamaktı. Bu tinsel gücü bir noktada yoğunlaştırmayı kolaylaştıracak bir yapı kurmak kaçınılmazdı. Basel yakınlarında Dornach'da 1913'de başlayıp 1914'de bitirilen İlk Götheaunm'un (bu ad Goethe'nin geliştirdiği insanın tinselliği ve evren arasındaki uyumlar savından esinlenilerek konulmuştur) betonarme bir alt stürüktür tarafından taşınan iki ahşap kubbesi vardır. (G. 21). 1922'de bir yangında yıkılmıştır. Yapı her şeyden öteye bir ilke, bir simgenin somutlaştırılması olduğundan, Ekspresyonizm etkisinde kalmış bir esinlenmedir. Rudolf Steiner' in yaşamı boyunca çizdiği taslaklara göre yapılmış olan İkinci Göthenaum, (G. 22) 1928'de bitirilmiştir. Yine Dornach'da yapılmış, ama bu kez yalnız betonarme kullanılmıştır. Yirminci yüzyıl mimarisinin en ilginç anıtlarından birisi olarak kabul edilir.

G. 21 Rudolf Steiner, İlk Götheanum, 1913-14, Dornach.

(Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/Rudolf_Steiner#/media/File:First_Goetheanum.jpg)

G. 22 Rudolf Steiner, İkinci Götheanum, 1924-28, Dornach.

(Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/Rudolf_Steiner#/media/File:Dornach_ _Goetheanum1 a.jpg)

5.3. Friedrich Höger (1887-1949)

Fritz adıyla tanınmıştır. Ekspresyonist mimarinin Berlin kökenli değil de, Kuzey Almanya kökenli olan bir başka dalını temsil eder. Ailesi Holstein' dan gelmedir. Hamburg'un en önemli mimarlarından birisidir. Birinci Dünya Savaşı'ndan önce yönetim yapıları ve iş hanları üstünde uzmanlaşarak, betonarme kullandığı bu tür yapılara geleneksel çakıl karışımı yerine, iki kez fırınlanmış tuğla kaplama kullanarak, süsleyici bir etki kattı. 1922-23 yıllarında Hamburg'da yaptığı Şili Evi (G. 23) en çarpıcı başarısıdır.

G. 23 Friedrich Höger, Şili Evi, 1923, Hamburg

(Kaynak: https://www.flickr.com/photos/davids_leicas/28965646406)

5.4. Bruno Taut (1880-1938)

Bruno Taut ekspresyonistler ve mimarların tüm isteklerini birleştirmeyi gerçekten başarabilmiş bir kişidir. Bir mimarı değil de, ozan Paul Scheerbart'ı akıl hocası olarak görüyordu. Yaşama koşullan ve özellikle çevresi ve konutları değiştirildiğinde, insanlığın düzeltilebileceği düşüncesini onunla paylaşıyordu. Taut başlangıçta doğrudan doğruya Scheerbart'ın süslediği düşlere ve insan varlığı için bir devrim oluşturacağını düşündüğü bir gerece, cama bağlı mimari tasarılar geliştirdi. 1914'de Deutscher Werkbund (Alman İş Birliği) Sergisi için, bir önceki yıl yaptığı çelik sanayisine ayrılan pavyon gibi, bu kez de Köln'de cam sanayi için bir pavyon yaptı.(G. 24). Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra Sanat için Çalışma Konseyi'nde, daha sonra Frühlicht dergisinin yayınlanmasında ve ünlü ütopik mektupların gönderilmesinde öncülük etti. Toplumun kökenci bir tutumla değiştirilmesi, sanatçıların ve toplumun birleşmeleri, evrensel kardeşliğin gizemi gibi dönemin tüm Ekspresyonistlerinin toplumsal umutlarını paylaştı. Ekspresyonist dönemindeki gerçeği değiştirebilme, tüm sanatların üstünde bir mimari sanatı yaratma çabasını ve toplumsal bilincin anlamını korudu.

G. 24 Bruno Taut, Cam Pavyon, 1914, Köln.

(Kaynak: https://www.arkitektuel.com/bruno-taut/)

KAYNAKÇA

Anthmen, Ahu. 20. Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2008, s. 33-45.

Alemdar, K. Hale. ‘’Ekspresyonizm Kavramı ve Mimarlıkta Ekspreyonizm’in Frank Gehry Bağlamında İncelenmesi.’’ Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2011, s. 5-97.

Baysal, M. Abidin. ‘’Dışavurumculuk-Yeni Dışavurumculuk ve Türk Resim Sanatına Etkileri.’’ Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Yeditepe Üniversitesi, 2014, s. 2-19.

Çekderi, Arif. ‘’20 Yüzyıl Heykelinde Görsel ve Düşünsel Değişimler.’’ Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi, 2011, s. 27-29.

Duranay, Sibel. ‘’Ekspresyonizmde Öznel İfadeni Önemi ve Desen.’’ Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2019, s.7-42.

Ergin, K. Hatice. ‘’Dışavurumcu Türk Resminde Biçim Bozma.’’ Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi, 2007, s. 5-15.

Gombrıch, Ernst. Sanatın Öyküsü. Çev. Ömer Erduran ve Erol Erduran, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2007, s. 548-555, 563-589.

Gökduman, Deniz.. Resim Sanatında 1940-1960 Yılları Arasında Soyut Dışavurumcu Akımlar, Journal of Awareness, 5, (2018):  235-256.

Irak, Medine. ‘’1980 Sonrası Türk Resminde Yeni Ekspresyonizmin Etkileri.’’ Sanatta Yeterlilik Eser Metni, İstanbul Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2015, s.17-22.

Karyağdı, Nebahat. ‘’Renklerin Duygusal Etkileri; Fovizm ve Ekspresyonizm.’’ Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kemerburgaz Üniversitesi 2016, s. 24-80.

Nezir, Murat. ‘’Ekspresyonizmde Bir Anlatım Aracı Olarak Portre ve Figür.’’ Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2010.

Özeskici, Evrim. ‘’Bir Düşünce Biçimi Olarak İnsan Temasının Yeni Dışavurumcu Resim Sanatında Şekillenmesi.’’ Yüksek Lisans Tezi, Kayseri Erciyes Üniversitesi, 2010.

Richard, Lionel. Ekspreyonizm Sanat Ansiklopedisi. Çev. Beral Madra, Sinem Gürsoy ve İlhan Usmanbaş, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1984.

Taşkesen, Selma. Ekspresyonizm Akımının Köprü ve Mavi Atlı Gruplarına Yansımalarının Beden Olgusu Üzerinden Sorgulanması. Sanat Dergisi, 31 (2018):  6-18.

Alpay, Zeynep: (2020). ‘’Ekspresyonizm Sanat Akımı Nedir ?’’ Erişim 21 Mart 2021. https://www.sanatlaart.com/ekspresyonizm-sanat-akimi-nedir/

Art Ful Living: ‘’İfade, Anlatım ve Dışavurum Arasında “Ekspresyonizm”i Anlamak’’ Erişim 20 Mart 2021.https://www.artfulliving.com.tr/sanat/ifade-anlatim-ve-disavurum-arasinda-ekspresyonizmi-anlamak-i-7729

Bir Sanat Bir Kitap, ‘’Edvard Munch Kimdir?.’’ Erişim 17 Mayıs 2021. https://birsanat birkitap.com/sanat/sanat-tarihi/edvard-munch-kimdir/

Taşkan, Gaye: (2020). ‘’ Sinemada Akımlar Bölüm 1: Ekspresyonizm (Dışavurumculuk)’’ Erişim 02 Temmuz 2021. https://www.bagimsizsinema.com/sinemada-akimlar-bolum-1-ekspresyonizm-disavurumculuk.html

Hürriyet: ‘’Ekspresyonizm nedir? Ekspresyonist ne demek? Ekspresyonizm sanat akımı kurucusu, örnekleri, eserleri ve temsilcileri hakkında bilgi’’ Erişim 20 Mart 2021. https://www.hurriyet.com.tr/egitim/dunyanin-en-buyuk-depremi-nerede-ne-zaman-ve-kac-siddetinde-oldu-dunyada-yasanan-en-buyuk-depremler-listesi-41749949

İstanbul Sanat Evi: ‘’Ekspresyonizm Nedir Ne Demektir ve Ressamlar Listesi’’ Erişim 20 Mart 2021. https://www.istanbulsanatevi.com/ekoller/ekspresyonizm/ekspresyonizm-nedir-ne-demektir/

Kırdemir, Sinem: ‘’Çağdaş Sanat Eğitimi. Ekspresyonizm(Dışavurumculuk)’’ Erişim 24 Mart 2021.https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/136006/mod_resource/content/0/2%20HAFTA%20Ekspresyonizm%28dışa%20vurumculuk%29.pdf

Mimarobot, ‘’Ekspresyonizm (Dışavurumculuk).’’ Erişim 29 Mayıs 2021. https://mimarobot.com/forum/wiki/ekspresyonizm/#:~:text=Almanya%27da%20I.%20Dünya%20Savaşı,geçmişi%20yorumlama%20çabalarına%20da%20rastlanır.

Okuma Atlası Sanat, ‘’Kierchner, Ernst Ludwig.’’ Erişim 18 Mayıs 2021. http://sanatokuma.b logspot.com/p/kierchner-ernst-ludwig.html

Sadık, Celil: ‘’Ekspresyonizm Sanat Akımı – Dışavurumculuk’’ Erişim 21 Mart 2021. https://www. tarihli sanat.com/ekspresyonizm-disavurumculuk/

Sanat Sözlüğü, ‘’Ekspresyonist Mimarlık.’’ Erişim 29 Mayıs 2021. https://sanatsozlugum. blogspot.com/2011/10/ekspresyonist-mimarlik.html

Sanata Başla, ‘’Doğaçlama III – Kandinsky.’’ Erişim 18 Mayıs 2021. https://www. sanatabasla.com/2015/10/ dogaclama-iii-improvisation-iii-kandinsky/

Toplum Dusmanı: ‘’Ekspresyonizm (Dışavurumculuk)’’ Erişim 23 Mart 2021. https://www.toplumdusmani.net/v2/sanat-nedir/3910-ekspresyonizm-disavurumculuk.html

Vikipedia, ‘’Dışavurumculuk’’ Erişim 20 Mart 2021. https://tr.wikipedia.org/wiki/ Dışavurumculuk

Vikipedia, ‘’Edvard Munch.’’ Erişim 16 Mayıs 2021. https://tr.wikipedia.org/wiki/ Edvard_Munch

Vikipedia, ‘’James Ensor.’’ Erişim 16 Mayıs 2021. https://tr.wikipedia.org/wiki/James_Ensor

Vikipedia, ‘’Oscar Kokoschka.’’ Erişim 17 Mayıs 2021.https://tr.wikipedia.org/wiki/Oskar_ Kokoschka

Vikipedia, ‘’ Vasili Kandinski.’’ Erişim 17 Mayıs 2021. https://tr.wikipedia.org/wiki/Vasili_ Kandinski

Vikipedia, ‘’Rudolf Belling.’’ Erişim 23 Mayıs 2021. https://tr.wikipedia.org/wiki/ Rudolf_Belling

Zoon Mimarlık, ‘’Mimarlıkta Ekspresyonizm.’’ Erişim 30 Mayıs 2021. https://www. zoonmimarlik.com/blog/post/14/mimarlıktaekspresyonizm