KAPI TOKMAKLARI VE ANLAMLARI

KAPI  TOKMAKLARI VE ANLAMLARI
  • 2
    0
    1
    0
  •  

    İnsanlar tarih boyunca çeşitli yöntemlerle duygularını ve düşüncelerini ifade etmeye çalışmışlardır. Görsel iletişim, sözlü iletişimin olmadığı dönemlerde önemli bir rol oynamıştır. İşaretler, semboller ve figürler, farklı anlamlar taşıyan ve kültürler arasında ortak bir dil oluşturan unsurlar olmuştur.

    Günümüzde de işaretler ve semboller hayatımızın her alanında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu sembollerin kökeninde, insanın çevresiyle ilişki kurma, anlamaya çalışma, gücü elde etme ve hayata müdahale etme arzusu yatar. İlk başlarda basit bir şekilde taklit ve resmetmeyle ortaya çıkan sembolleştirme etkinliği, sonradan sanatsal bir boyuta ulaşmıştır.

    Dünya küreselleştikçe, semboller tüm insanların ortak iletişim aracı haline gelmiştir. Tarih boyunca bilinen en eski semboller hayvan sembolleridir. İlk insanlar, gördükleri nesneleri resmeterek diğerleriyle iletişim kurmak ve bir şeyleri anlatmak istemişlerdir. Mağara duvarlarına çizilen hayvan figürleri ve hayvan kılıklı insan figürleri sembol olarak kullanılmıştır. Çeşitli kültürlerde, tanrılar hayvan simgeleri olarak düşünülmüş ve gösterilmiştir. Örneğin, antik Mısır'da tanrıların aslan, yunus ve kartal gibi hayvan sembollerine sahip olduğu kabul edilmiştir.

    Bu semboller, günümüze kadar gelmiş ve birçok kültürde hala kullanılmaktadır. Örneğin, Zodyak burç sembolleri, eski Babil'deki tanrıları temsil eden hayvan sembollerine dayanmaktadır. Ayrıca, Eski Mısır kaynaklı Hermetika metinlerinde, ilahiliğin kara, deniz ve hava sembollerinin aslan, yunus ve kartal olduğu belirtilmektedir.

     

     

    KAPI TOKMAKLARI NEDİR?  NE İŞE YARAR?

    Kapı tokmakları, tarih boyunca güvenliği sağlamak ve kullanılan alanı kapatmak amacıyla kullanılmıştır ve tarih boyunca birçok farklı formda ve malzemelerde üretilmiştir. Yüzyıllarca kullanılmış bu yöntem günümüzde halen geçerliliğini sürdürmektedir. Kapı tokmaklarının ilk örnekleri Mısır’da piramitlere kadar dayanır, hane halkının dışarıda yaşayan insanlarla iletişim kurma ihtiyacından türemiştir. Temelde gelen misafirin geldiğini haber vermesi için kullanılsa da ihtiyaçlar zamanla detaylanmış, sadece gelen misafir için değil misafirin cinsiyetini öğrenme ihtiyacı için çeşitlendirilmiştir. Anadolu’da misafirliğe gelindiğinde ev sahibi yoksa tokmaklara veya kapı halkalarına çaput bağlanmaktadır ya da ev sahibi kısa mesafeye gidiyorsa kısa, uzun mesafeye gidiyorsa uzun ip bağlanmaktadır.[2]

    Kapı tokmakları biçimsel olarak dört parçadan oluşmaktadır. Bunlar; gövde, üst parça, göbek ve alt parça- kabaradır. Gövde formun olduğu kısım, üst parça sabitleme noktası, alt parça sesin çıkmasını sağlayan kısımdır ve göbek daha çok gövde ile beraber kullanılmaktadır. [1] İnsanoğlu demirin özelliklerini anlayınca onu tarım, savaş ve diğer yemek yapma aletlerinin yapımında kullanmıştır. Ayrıca mukavemeti arttırmak için ahşap kapılarda kaplama olarak kullanmış; Erdebil'deki Likh Shiran mezarlığının MS 1. bin yılına tarihlenen kazılarından elde edilen eserlerde olduğu gibi üzeri sac ve metal dikmelerle kaplanmış ahşap parçalar bulunmaktadır. Kapı ve pencerelerde kullanılan metal bağlantılara " Zamoud ", bunları yapan kişiye " Zamoudgar " denir. Zamud, gerçek anlamıyla oyma, süsleme ve ek ve dekoratif bileşenler anlamına gelir.

     

    Geçmişten günümüze insanlar duygularını, düşüncelerini birçok yöntemle ifade etmeyi denemişlerdir. Kendini ifade etme isteği, sözlü iletişimin devreye girmediği bu noktada görsel iletişimle kendini göstermiştir. İşaretler, semboller, figürler insanlığın en eski zamanlarından beri kullanılmış, her kültür için başka anlamlar taşımış, inanç ve kültürlerin ortak bir dili olmuşlardır. Kapı tokmağının biçimi, yapıldığı materyal, o hanede yaşayan hane halkının sosyal, dini, ekonomik ve statüsü hakkında fikir edinmemizi sağlamaktadır. Zengin haneler ağır eserleri kullanırken düşük gelirli aileler daha basit tokmaklar tercih eder.

    “Günümüzdeki birçok kültür unsurunun kökeninde, insanın çevresindeki olaylar ve nesnelerle ilişkiye geçmesi,  onları anlamaya veya anlamlandırmaya çalışması;  onlardaki gücü elde etmeye çalışması; kötü gidişi değiştirmek için nesneye müdahale ve hayata dokunma arzusu yatmaktadır. Önceleri basit bir şekilde taklit ve resmetme ile ortaya çıkan sembolleştirme etkinliği sonradan sanatsal bir boyuta ulaşmıştır. Dünyanın giderek küçük bir kasabaya döndüğü düşünüldüğünde, dünya üzerinde yaşayan bütün insanların ortak iletişim aracı semboller olmuştur.” [1]

    Geçmişten beri sembollerin manevi bir gücü olduğu ve bir anlam taşıdığı düşünülmektedir. Kapı tokmaklarının işlevini bir yana bıraktığımızda üzerine işlenen sembollerin birtakım anlamlar taşıdığını düşünülerek kullanıldığını görmekteyiz. Örneğin Aslan Sembollü bir kapı tokmağı o hanede üst düzey bir kişinin yaşadığına işaret olabileceği gibi hane halkının güçlü olma arzusunun olduğunu da gösteriyor olabilir.  (Aslan gibi güçlü olmak.)

     

    Türkler kapı tokmaklarında sembol olarak hayvanları, insanları, geometrik sembolleri ve doğa sembollerini kullanmışlardır. Sembollerin kullanımı yaşanılan döneme göre değişiklik gösterir. Bunun sebebi Türklerin İslamiyet öncesi dönemde Şamanizm’e olan inancıdır. Toplumun doğayla fazla iç içe olması inançlarını da bu alana yöneltmiştir. Bu inanç zamanla hane kapılarına kadar gelmiştir.

    “13. ve 14. Yüzyıl  kaynaklarından Selçuklu devrinde Anadolu’da değerli madenlerden yapılmış eserler olduğundan bahsedilmektedir. Anadolu Selçuklu madeni eserlerinin çeşitli süsleme tekniklerini temsil eden ve mükemmel işçilik gösteren örneklerinin bulunması, bu dönemde Anadolu’da özellikle Konya ve Artuklu bölgesinde gelişmiş maden sanatı atölyeleri olduğunu kanıtlar.”[2]

    “ Bazıları silindirik, bazıları çok kenarlı olan havanlardan birçoğunun kulpları güneş sembolü olan aslan ya da ay sembolü olan boğa biçimindedir. Uğurlu ve tılsımlı anlamları taşıdıkları anlaşılan güneş ve ay sembolleri, 13. yüzyılın başına ait Cizre Ulucamii'nin tunç kapı tokmaklarında karşımıza çıkar.”[2]

    İki kanatlı kapıyı süsleyen Cizre Ulu Camisindeki (Görsel 1) ejder figürlü kapı tokmağı, iki ejder ve ortasında yer alan bir aslan başı kompozisyonundan meydana gelmektedir. İki ejder figürlü tokmaktan biri 1969 yılında çalınarak Kopenhag David Koleksiyonuna satılmıştır. Yerinden sökülen ejderin yanındaki aslan başı kırılarak kapı üzerinde kalmıştı.  Ejder figürlü diğer tokmak ile kırılan aslan başı günümüzde Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. [1]

     

    Dönemler boyunca kapı tokmakları işlevselliğinin yanında sembolik olarak da önem taşımıştır. Kapı tokmak ve halkaların yapımında kullanılan yapım tekniklerinin yanında, bir de bu eserlerin yüzeyini bezemek için süsleme teknikleri kullanılmıştır. Kabartma, ajur ve kazıma gibi süsleme tekniklerinden sıklıkla faydalanılmıştır. Dinlerin daha aktif rol oynamasıyla figür kullanımları zamanla azalmaya başlamış, yerini sadeliğe bırakmıştır.

    Kadın eli formlu kapı tokmağında (Görsel 2)  bereket sembolü nar ve parmak kısmında yüzük kullanılmıştır. Takılar insanlar tarafından pek çok amaçla kullanılmıştır. İçgüdüsel bir eylem olarak insanın beğenme ve beğenilme duygusu, takı kullanımında belirleyici olmuştur. Bu örnekte de olasılıkla hane sakinlerinden birilerinin nişanlı veya evli olduğu mesajını vermek için kullanılmıştır. [1]

    Aslan sembolü birçok kültürde popüler hale gelmiş ve tercih edilmiştir. Tokmaklarda da aynı şekilde en sık karşılaşılan örneklerden biridir. Bu aslan sembolü somut stilize edilmiş olup bu tokmakta gövde üst parça haliyle kullanılmıştır. Ayrıca, alt kısım ve bir de tokmağın bulunduğu kısım mevcuttur. Aslan sembollü kapı tokmağı (Görsel 3) İslamiyet’te aslan sembolünün Hz. Ali’nin sembolü olarak gösterilmesi ile oluşan Hz. Ali’ye inanan Alevi ailelerin hanelerini temsil etmesi için kullandıkları tokmaklardır [3]

     

    Kadın yüzü içeren bu insan formundaki kapı tokmakları (Görsel 4) Ege ve Akdeniz’de oldukça sık kullanılmıştır. Üst parça gövde halinde kullanılmıştır. Tokmakta alt parça ve tokmağın ses çıkarmaya yarayan hareketli parçası da bulunmaktadır. Bu kadın yüzü bulunan tokmakların Yunan tanrıçalarını sembolize ettiği düşünülmektedir. Ayrıca 19. yüzyıl Victoria Dönemi’ne ait olduğu da düşünülmektedir. İngiliz ve Akdeniz adalarında kullanımın oldukça fazla olduğu da belirtilmektedir

    İslamiyet’te dini nikahın hoca tarafından kıyılması ve hocanın bulunduğu yerin cami olması bakımından burada anlatılmak istenen (Görsel 5), evliliği gerçekleştiren kişinin orda bulunmasıdır. Nitekim bazı dini mekânlarda evliliğin gerçekleştiriliyor olması bakımından tokmaklarda yüzük parmağı seçilmiştir. [3]

    Sonuç olarak, kapı tokmakları tarih boyunca insanların güvenlik ihtiyaçlarını karşılamak için kullanılmış ve bu nedenle oldukça eski bir geçmişe sahiptir.  Günümüzde ise, çeşitli malzemelerden ve teknolojik özelliklerle donatılarak üretilmektedir. Teknolojik gelişmelerle birlikte elektronik hale gelebilmiştir. Bu tokmaklar, parmak izi tarama ve kart okuma gibi yöntemlerle açılabilmektedir. Bu sayede, güvenlik önlemleri daha da artmış ve kapıların yetkisiz kişiler tarafından açılması önlenmiştir.

     

     

     

     

     

    YAYIMDA KAPI TOKMAKLARI

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

    KAYNAKÇA

    [1] Çalış, E. (2020), Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi Dilek Sabancı Sanat Galerisi’nde Bulunan Kapıların Tamamlayıcı Metal Öğelerinden Örnekler.  Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.  9(1) 44-57

     

    [2] Birdevrim, A. (1997) Anadolu Kapı Tokmakları ve Bu Formlardan Yola Çıkarak Çağdaş Seramik Öneriler. Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. İstanbul 

     

    [3]  Ayık, Y. (2019).  Kapıların İletişimi:  Göstergebilimsel  Marmara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul

     

    [4] Kian M. Geleneksel Sanatlarda Şövalyelik, Sanat Ayının  Kitabı, 2013, Sayı 45 ve 46


    Yorumlar (1)
    • Altı üstü bir kapı tokmağının bu kadar şey anlayabileceği aklıma gelmezdi. Eline sağlık

      Yorum Bırakın

      Yorum yapmak için üye girişi yapmalısınız. Üye girişi yapmak için buraya tıklayınız.