“Tanrı lütfettiği için, çok diye korkmadık, savaştık.” 

 

   Vezir Tonyukuk ya da başka bir deyişle Bilge Vezir Tonyukuk, II. Köktürk Devleti’nin en büyük devlet adamlarındandır. Kutluk Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan dönemlerinde, Türk devleti ve milletine büyük hizmetlerde bulunmuş bir şahsiyettir. Tonyukuk, askeri ve idari çeşitli görevleri başarıyla yürütmüştür. Geçmişi iyi bilmesi, geleceğe yönelik öngörüleri onun bu başarısında büyük ölçüde etkili olmuştur. Onun önemli biri olduğu hem Çin kaynakları hem de kendi bırakmış olduğu yazıt ile açık bir şekilde ortaya konulmaktadır. Kaynaklarda çeşitli ad ve unvanlar arasında en çok geçeni “Bilge Tonyukuk” unvanıdır. Bilge Kağan yazıtında Tonyukuk için “Bayla Baga Tarkan” unvanı da kullanılmaktadır. Ayrıca “Apa Tarkan” unvanını da taşıdığı bilinmektedir. Bu unvan başkomutana karşılık gelmektedir. Tonyukuk, hanedandan olan yöneticilerin kullandığı “bilge” unvanını kullanmıştır. Bilgelik Türklerin, o dönemdeki en yüksek unvanıdır. Bu bağlamda bilge olabilmek için birçok özelliklere sahip olmak gerekmektedir. Çünkü bilge olanlar cesaretli, kahraman, ileri görüşlü, adaletli, zeki vb. birçok özelliği ya da unvanı kendilerinde toplamış olmak zorundadırlar. 

               

   Bilge Tonyukuk’un tahminen 645-650 yılları arasında Çin’de doğduğu tahmin edilmektedir. Çin kültür ve çevresinde yetişen Tonyukuk, eğitimini de Çin’de almıştır. İlteriş Kağan ile birlikte Köktürklerin tekrar dirilmesinde büyük payı vardır. Hem İlteriş Kağan’ın hem de Kapgan Kağan’ın baş vezirliğini ve ordu komutanlığını yapmıştır. Bilge Kağan döneminde ise 716-725 yılları arasında öldüğü düşünülmektedir. Tonyukuk için Çin kaynaklarında “Tonyukuk otoriter, hakim ve kurnazdır” diye bahsedilmektedir. Tonyukuk kahraman bir Türk idi. Birçok savaşa girerek büyük başarılar kazanmıştır. Ayrıca düşmanın zayıf anını bekleyerek, güçlü oldukları zaman savaşılmamasını tavsiye etmiştir. Kendi adına bengü taşı diktiren Tonyukuk, taş üzerindeki yazıları bizzat kendisi yazmıştır. Bengü taşta Çin tutsaklığından nasıl kurtulduklarını, İlteriş ve Kapgan dönemlerini ve Köktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla, Türgişlerle ve Çinlilerle yaptığı savaşları anlatmaktadır. Bütün bu olaylarda Tonyukuk’un rolü de belirtilmiştir.

   Tonyukuk Türk anı edebiyatının ilk temsilcisi ve ilk Türk tarihçisi sayılmaktadır. Bizzat kendisinin yazdığı iki parça halindeki 62 satırlık bengü taşı ile dahil olduğu olayları sade ve sanatsız bir şekilde anlatmıştır. Yazıtta olaylar ana çizgileriyle verilmektedir. Yeri geldikçe de Türk milletinin ders çıkartması için öğütlerde bulunurken, bazen de atasözleri ve deyimlere başvurmuştur.

Anıt Hakkında 
    Tonyukuk Anıtı, Köl Tigin ve Bilge Kağan Anıtlarından yaklaşık 400 km uzaklığındadır. Günümüzde Moğolistan’ın başkenti Ulanbatur sınırları içerisinde yer almaktadır. Anıtlar Orhun nehrinin yakınlarında bulunması sebebiyle “Orhun Anıtları ya da Orhun Abideleri” olarak adlandırılmıştır. Fakat Tonyukuk Anıtı Tola nehrine yakın bir yerde bulunmuştur. 
   Tonyukuk Anıtı dikdörtgen planlıdır. Girişi doğu taraftandır ve anıt üç ana bölümden oluşmaktadır. Girişte, yani anıtlığın doğu tarafında iki yazıtlı taş bulunmaktadır. Bu taşlardan birincisi 2,43 cm, ikincisi ise 2,17 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır bulunmaktadır. Yazıtlı taşların, her birinin dört tarafı da Türkçe yazılmıştır. Bu dikili ve yazıtlı taşların herhangi bir kaideye oturtulup oturtulmadığı tam olarak bilinmemektedir. Ancak sağlam bir şekilde dikildikleri izlenimini vermektedir. Anıtlığın planına bakıldığında bu yazıtlı taşların birbirine simetrik olarak yerleştirildikleri görülmektedir. Birinci yazıtın batı yüzünde Tonyukuk’un mensup olduğu boyun damgası da bulunmaktadır.

   Anıtlığın batı tarafında ise alanda dört bütün parçadan oluşan taş sanduka bulunmaktadır. Bu levhalar 2,60 cm uzunluğunda ve 1,50 cm yüksekliğindedir. Bu levhaların dış yüzleri bitkisel süslemelidir. Hatta bu levhaların üzerine de ortasına silindirik bir delik açılmış kapak taşı kapatılmıştır. Bu taş sandukanın hemen kuzeyinde 1,50 cm boyutunda küçük bir taş sanduka kalıntısı da bulunmaktadır.  Anıtlığın dış tarafında batıdan doğuya doğru balbal sıraları dikkati çekmektedir. Bu anıtlığın balbalları daha iyi korunmuş durumdadır. Tonyukuk anıtlığı balbalları en iyi korunmuş anıtlıklardandır. Öldürülen düşmanı sembolize eden bu sade balbalların Tonyukuk anıtlığında fazla olması normaldir. Uzun ömrü savaş alanlarında geçen Tonyukuk’un yüzlerce düşman öldürdüğü hesaba katılmalıdır. Bu kapsamda 500 balbalın bile çok az olduğu ve balballarının tamamının günümüze kadar ulaşmadığını söyleyebiliriz. Bilge Tonyukuk anıtlığının içinde heykeller de yer almaktadır. Bu heykellerin bağdaş kurmuş, diz çökmüş ve ayakta durur şekilde tasvir edilenleri bulunmaktadır. 

   Tonyukuk Anıtı tarihi bir belge olmasının yanı sıra Türkçe yazılmış ilk kaynaklardan biri olduğu için Türk dilinin özelliklerini yansıtması bakımından dilbilim ve edebiyat açısından da önemli bir kaynaktır. Anıt ayrıca dil ve anlatım özellikleri bakımından birtakım folklorik unsurlar da içermektedir. 

İkinci taş / Batı yüzünden
⦁    Tılıġ kelürti. Sabı antaġ: Yarış yazıda on tümen sü tirilti tir. Ol sabıġ eşidip begler kopun
⦁    yanalım, arıġ ubutı yig tidi. Ben ança tir men, ben Bilge Tonyuḳuḳ: Altun yışıġ aşa keltimiz. İrtiş özüzüg
⦁    keçe keltimiz. Kelmişi alp tidi, tuymadı. Tengri Umay ıduḳ yir sub basa birti erinç. Neke tezer biz?
⦁    Öküş tiyin neke ḳorḳur biz? Az tiyin ne basınalım tegelim tidim. Tegdimiz, yulıdımız. İkinti kün
⦁    örtçe ḳızıp kelti. Süngüşdümüz. Bizinte iki uçı sıngarça artuḳ erti. Tengri yarlıḳaduḳ üçün öküş tiyin
⦁    ḳorḳmadımız, süngüşdümüz. Tarduş şadra udı yanydımız. Ḳaġanın tutdumuz. Yabġusın şadın 
⦁    anda ölürti. Eligçe er tutdumuz. Ol oḳ tün budunun sayu tıtımız. Ol sabıġ eşidip On Oḳ begleri budunı ḳop
⦁   kelti, yükünti. Keligme beglerin budunın itip yıġıp, azça budun tezmiş erti, On Oḳ süsin sületdim.

[1] Haberci getirdiler. Sözü şöyle: “Yarış ovasında yüz bin asker toplandı” der. O sözü işitip bütün beyler
[2] dönelim, temiz edepli olmak iyidir dedi. Ben şöyle derim, ben Bilge Tonyukuk: “Altun ormanını aşarak geldik. İrtiş Nehrini
[3] geçerek geldik. Geleni cesur dedi, duymadı. Tanrı, Umay İlahe mukaddes yer, su üzerine çöküverdi her halde. Niye kaçıyoruz?
[4] Çok diye niye korkuyoruz? Az diye ne kendimizi hor görelim? Hücum edelim” dedim. Hücum ettik, yağma ettik. İkinci gün
[5] ateş gibi kızıp geldi. Savaştık. Bizden, iki ucu, yarısı fazla idi. Tanrı lütfettiği için, çok diye
[6] korkmadık, savaştık. Tarduş şadına kadar kovalayıp dağıttık. Kağanını tuttuk. Yabgusunu, şadını
[7] orda öldürdüler. Elli kadar er tuttuk. O aynı gece halkına haber gönderdik. O sözü işitip On Ok beyleri, milleti hep
[8] geldi, baş eğdi. Gelen beylerini, milletini tanzim edip yığıp az miktarda millet kaçmıştı. On Ok ordusunu sevk ettim.

Kaynakça 
Durmuş, İlhami (2019), “Bilge Tonyukuk”, Asya Araştırmaları Dergisi, sayı:1, s. 32-33-34-35-36-40-41.
Ercilasun, Ahmet Bican (2008), Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, s. 130-131.
Ergin, Muharrem (2007), Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, s. 76-77.
TUBİTAK, Bilim Genç, https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/turk-dili-tarihi-ve-kulturune-isik-tutan-tonyukuk-yaziti, (ET: 12.05.2021).
Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/orhon-yazitlari.
UNESCO, https://www.unesco.org.tr/Home/AnnouncementDetail/261.