Amerikalı yazar Frank Herbert'ın ilk olarak 1965'te yayımladığı bilim kurgu romanı Dune, dünya çapında bir şaheser olarak kabul ediliyor. Öyle ki, ilk kitabı takiben bir seriye dönüşen hikaye; Dune (1965), Dune Mesihi (1969), Dune Çocukları (1976), Dune Tanrı İmparatoru (1981), Dune Sapkınları (1983) ve Dune Rahibeler Meclisi (1985) olarak 6 kitaptan oluşuyor. Hatta bu meşhur edebiyat serisi, Independent tarafından hazırlanan "ölmeden önce okunması gereken kitaplar" listesinde yer alıyor.

Kendi bilim kurgu evrenini yaratan Herbert, hikayesini çeşitli mesajlarla süsleyerek okuyucuyu o evrenin içine dahil ediyor. Okuyucuya, tıpkı J.R.R. Tolkien'in Lord of the Rings, George R.R. Martin'in Game of Thrones evreni gibi orijinal, kendi karakterleri, yaratıkları ve gezegenleri olan bir hikaye sunuyor.

Görsel: Caladan Gezegeni

Bu devasa evrenin ilk beyaz perde uyarlaması ise ünlü yönetmen David Lynch tarafından 1984'te yapılıyor. Bir kesim tarafından sevilse de olumsuz eleştiriler alan film, günümüzde pek hatrı sayılır bir üne sahip olamıyor. Şimdilerse ise ünlü Fransız yönetmen Denis Villeneuve tarafından beyaz perdeye tekrar aktarılan kitap, 2020'de vizyona girmesi gerekirken, pandemi sebebiyle Ekim 2021'de seyircisi ile buluşacak. Villeneue'nin uyarlamasında başrollerde; Timothée Chalamet, Zendaya, Rebecca Ferguson ve Oscar Isaac gibi isimler yer alıyor.

Ben de, ilk kitaptan yola çıkarak kitabı okumayanlar için küçük bir Dune evreni kılavuzu hazırladım. Filme gitmeyi düşünüyorsanız fikir sahibi olmanızda oldukça katkısı olacaktır. Bu yazıda, kitabın konusunu açıklayıp sonrasındaki yazımda ise bir terimler sözlüğü bırakacağım.

İşte karşınızda Dune Evreni:

1. Kitabın Konusu ve Karakterleri 

Yaklaşık 10.000 senesinde ve sonrasında geçen zamanda, Dük I. Leto Atreides, Caladan gezegenine hükmeden Atreides Hanedanlığı'na mensup bir liderdir. Odalığı (evli olmadığı kadın hayat arkadaşı, kitapta Türkçesi bu şekilde verilmiş) Leydi Jessica ve oğlu Paul Atreides ile kalesinde yaşamaktadır. Caladan, sularla çevrili, sürekli yağış alan ve refah seviyesi yüksek bir gezegendir. Caladan ve dahi birçok hanedanlığın yönettiği gezegenler, Padişah İmparator IV. Shaddam Corrino tarafından yönetilen Koloni'ye bağlıdırlar (Star Wars'taki gibi Galaktik İmparatorluk'a bağlı koloniler ve onların senatörleri olarak düşünebilirsiniz). Birtakım oyunlar sonrasında gün gelir ve Dük Leto, Shaddam'ın emri ile önceden Harkonnen Hanedanlığı tarafından yönetilen ve Dune olarak da bilinen Arrakis gezegenine atanır. Harkonnen Hanedanlığı ve lideri Baron Vladimir Harkonnen, Leto'nun ve ailesinin en büyük düşmanıdır. Dune gezegeni ise tamamen kumlarla çevrili bir çöl gezegenidir. 

Fotoğraf: Dük Leto rolünde Oscar Isaac ve Gurney Halleck rolünde Thanos olarak tanıdığımız Josh Brolin

Fotoğraf: Duncan Idaho rolünde Jason Momoa

Paul Atreides ise henüz 15 yaşında genç bir delikanlıdır. Bir Bene Gesserit olan annesi Jessica ve babasının yetenekli adamları; Duncan Idaho, Gurney Halleck, Dr. Wellington Yueh ve Thufir Hawat tarafından yetiştirilmiştir. Bu adamların, Paul'un hayatında ne kadar büyük bir role sahip oldukları yadsınamaz bir gerçektir. Küçüklüğünden beri dövüş sanatları ve liderlik eğitimleri ile donatılan Paul, Bene Gesserit yöntemlerini de etkin bir biçimde kullanmaktadır. Bir gün annesi tarafından Rahibe Ana Gaius Helen Mohiam ile tanıştırılır. Bu tanışma sırasında gerçekleştirilen Gom Jabbar testi (insanlık testi) Paul'un hayatını tamamen değiştirecektir. Paul'un elini bir kutunun içine koymasını emreden Mohiam, ona dayanılması çok zor olan bir acı hissettirir. Bu testi sadece Bene Gesserit kızları geçebilmektedir. Fakat Paul, "Kuisatz Haderah" (Kwisatz Haderach, seçilmiş kişi) olduğunu kanıtlar nitelikte bir performans sergileyerek testi geçer. Babasının mecburi taşınma kararı ile Arrakis'e gidecek olan Paul, tüm dengeleri alt üst edeceğini daha gitmeden belli eder. 

Fotoğraf: Paul Atreides rolünde Timothée Chalamet

Her şeylerini toplayan Atreides Hanedanlığı ve mahiyetindeki askerler, Lonca Teşkilatı tarafından taşınan birçok aracı ve eşyası ile birlikte Arrakis'e iniş yapar. Ve her şey tam olarak bu noktada başlar. Çöl solucanları ve melanj adı verilen baharat ile kaplı bu gezegen, Harkonnen - Atreides savaşlarına ve Bene Gesserit'e bağlı Missionaria Protectiva'nın yaydığı kurtarıcı Mesih olarak görülen "Muad'Dib" kehanetinin gerçekleşmesine şahitlik edecektir.

- SPOILER İÇEREN ALAN-

Atreideslerin Arrakis'e yerleşmesi ile birlikte gelişen olaylar, Paul Atreides'in nasıl "Paul Muad'Dib" olduğunu anlatan olaylardır. Kısa bir süre sonra Dr. Yueh tarafından ihanete uğrayan Dük Leto, Baron tarafından ele geçirilir ve intihar ederek hayatını sona erdirir. Baron ele geçirdiği Arrakis'e "The Beast" olarak bilinen zalim yeğeni Glossu Rabban'ı atar. Diğer yeğeni Feyd-Rautha'yı ise veliahtı olması için yetiştirir.

Fotoğraf: Chani rolünde Zendaya

Baron'un komplosu ile birlikte Leto'nun adamlarının her biri farklı bir yere savrulur. Komplodan sağ çıkmayı başaran Paul ve kız kardeşi Alia'ya hamile olan annesi Jessica, çöllere doğru bir yolculuğa çıkar. Bu yolculukta, Idaho ve ekolojist Dr. Liet-Kynes'in yardımları ile bir süre ayakta kalırlar. İlerleyen günlerde ise bir Fremen lideri olan Stilgar ve adamları ile karşılaşırlar. Bu karşılaşma, Paul'un Muad'Dib oluşuna ve rüyalarında gördüğü sevgilisi Chani (Kynes'in kızı) adlı genç kız ile tanışmasına yol açar. Paul ve Jessica, sırri dövüş yöntemlerini öğretmeleri karşılığında Fremen siyecine kabul edilirler. Baharat sayesinde geleceği ve tüm gelecek olasılıklarını gören Paul, Fremenlere liderlik ederek hakkı olan Arrakis'i bir savaş sonrasında geri alır. Sadece bununla kalmaz, İmparator IV. Shaddam'ı da bu savaşta alt ederek onun imparatorluğunun başına geçer. Bunu, Shaddam'ın kızı Prenses Irulan ile evlenerek de pekiştirecektir. Bu kısma gelene kadarki en önemli mesele, Jessica'nın Fremenlerin Rahibe Ana'sı ve Paul'un kehanetteki kişi olmasıdır. Özetle kitapta, din aracılığı ile kutsal bir lider haline getirilen ve özel yeteneklere sahip Paul'un, cihat amacıyla tüm evrene hükmetmesi anlatılır. 

Fotoğraf: Timothée Chalamet ve Leydi Jessica rolünde Rebecca Ferguson 

-SPOILER ALANI BİTTİ-

2. Dune Gezegeni

Görsel: Dune (Arrakis) Gezegeni

Kitabın nasıl bir atmosferde geçtiğinin anlamak, ancak Dune gezegeninin yapısını anlamak ile mümkündür. Dune olarak bilinen Arrakis; hiçbir şekilde yağmurun yağmadığı, çok nadir hayvan ve bitki türünün bulunduğu, her yeri çöller, kumullar ve kayalar ile kaplı bir gezegendir. Arrakis'in Güneş'i bembeyaz ve Ay'ı iki adettir. O kadar kurak bir yerdir ki yerli halk sabahları oluşan çiy tanelerini toplamak için bile gayret etmektedir. Damıtıcı giysi olmadan ise dışarı çıkmak intihar ile eş değerdir. Bu özel yapım giysi ve ağız tüpü, kişiyi sıcaktan korumakla beraber; insanın terini ve gün içindeki çıkardığı sıvıları damıtarak tekrar içmesini sağlamaktadır (evet, bu kulağa hem iğrenç hem mantıklı gelen kısımdı). 

Görsel: Kumsolucanı (sandworm)

Çöllerle kaplı Dune'u kıymetli yapan tek şey ise melanj (melange) adı verilen baharattır. Hayati değeri olan bu baharat, kullananlarda bağımlılık yapmaktadır ve kara borsası dönecek kadar kıymetlidir. Çölün içinde taşınabilen fabrikalarla çıkarılan baharatın en büyük düşmanı ve de dostu, kumsolucanlarıdır (sandworm). "Şeyh Hulud" (Shai Hulud) olarak anılan bu yaratıkların en büyüklerinin boyutu 450 ila 900 metre arasında değişmektedir. Bedenleri, art arda sıralanmış halkalardan oluşan solucanların hassas noktası sudur. Su, onları zehirlemektedir. Yiyecek kaynakları ise baharattır, ama aynı zamanda baharatın oluşmasını sağlayan da onlardır. Sese karşı oldukça hassas olan solucanların, insanların yürüdüğü ve de baharatın çıkarıldığı yere gelmemesi mümkün değildir. Solucanlarla başa çıkabilen ve onları sürebilen tek halk ise Fremenlerdir. Büyük zahmetlerle elde edilen baharatın ticari dolaşımını ise CHOAM Şirketi sağlamaktadır. Birçok hanedanın hisse sahibi olduğu şirket, Landsraad konseyindeki gücün de temsili olmuştur. 

Fotoğraf: Dr. Liet-Kynes rolünde Sharon Duncan-Brewster

Dune'un en önemli halkı ise Fremenler denen yerlilerdir. Yönetenler tarafından sayıları 5.000 gibi bilinse de kendilerini siyeçlerinde çok iyi saklayan Fremenlerin sayısı 5.000.000'u geçmektedir. Çöl şartlarına tamamen ayak uydurmuş olan bu insanlar, İmparatorluk askerleri olan Sardaukarlar'dan çok daha iyi savaşmaktadırlar. Kimsenin gidemediği çölün derinliklerinde melanj baharatını çıkartmaktadırlar. Baharat yüzünden gözlerinin tamamı maviye dönüşen Fremenler için su kutsal olan en önemli elementtir. O kadar değerlidir ki gözyaşı dökmek bir lükstür, ölen vatandaşlarının suyunu (kanını) temin etmek ise hayati bir gerekliliktir. Fremenlerin gezegendeki en önemli amacı, Dr. Kynes önderliğinde Dune'u yeşil ve yeryüzünde suların aktığı bir gezegene dönüştürmektir.

Görsel: Stilgar rolünde Javier Bardem ve diğer oyuncular 

3. Salusa Secundus ve Wallach IX

Herbert, ilk kitabında Caladan ve Dune dışında iki gezegenden de kısaca bahseder. İlki olan Salusa Secundus, insanların hakkında çok fazla şey bilmediği bir hapishane gezegenidir. Gamma Waiping yıldız sisteminin 7 gezegeninden 3.'südür. İmparator ve mahiyeti Kaitain'e taşındıktan sonra hapishane gezegenine dönüştürülmüştür. Dedikodulara göre, Corrino Hanedanlığı'na mensup Padişah İmparator'un Sardaukar askerlerinin, bu gezegendeki suçluların yetiştirilmesi ile oluşturulduğu söylenir. Yani, Shaddam'ın yenilmesi güç ve acımasız askerleri aslında suçlular takımıdır. 

Wallach IX ise Laoujin sisteminin 9. gezegenidir. Bene Gesserit Rahibe Okulu'nun bulunduğu gezegendir. Çok daha sonra hain planların yapıldığı bir yuvaya dönüşecektir.

Özetle; genel çerçevede baktığımızda, yönetenler arasındaki savaşlara ve yönetilenlerin bu maddi-manevi savaşlardan kendilerini kurtarmaya çalışmalarına şahit oluyoruz. Yani, bir yerlerde yine taht savaşları var ve bu savaşlar insanların canına mal oluyorlar. Dune'u farklı kılan şey, birçok orijinal etmenin olması ve Paul Muad'Dib gibi önemli bir portre çizilmesidir. Zeki, çok iyi dövüşen ve geleceğin kapılarını aralayan bu genç adamın liderliği, tüm evreni değiştirecektir.

Kaynak: HERBERT Frank, Dune, İthaki Yayınları, İstanbul 2015.

Yazının ikinci kısmı için: Dune Evreni Kılavuzu 2: Terimler Sözlüğü