Protest müziğin Anadolu’daki kökleri 16. yüzyıla dayanıyor. Pir Sultan Abdal, Köroğlu ve Dadaloğlu gibi âşıklar hâlâ bu müziğe ilham kaynağı olmaya devam ediyor. Türk protest müziği temelde eşitsizlik, özgürlük, yoksulluk, savaş karşıtlığı ve ifade özgürlüğü gibi mesajlar içerir.
Bu müziğin ülkemizdeki örneklerini düşündüğümüzde akıllara ilk olarak marş ve türevi ritimlere sahip şarkılar gelse de ağıt tınıları içeren pek çok örnek de vardır. 1970-2000 yılları arasında yayımlanan protest şarkılar içerdikleri mesajlarla bugün hâlâ etkilerini koruyor. Cem Karaca, Selda Bağcan, Zülfü Livaneli ve Ahmet Kaya gibi sanatçıların öncülük ettiği bu türün günümüzde üretimi neredeyse yok denecek kadar az. Bu yazıda da yakın dönemde az rastladığımız, 10 sanatçının/grubun bu türe ait şarkılarını derledim. Eleştirel bakış açısıyla, protest müziğin içerdiği çoğu mesajı sık sık konu aldığı için listeye herhangi bir rap şarkı eklemedim.
1 – Duman
Yakın dönem Türkçe protest müziğin öncülerinden Duman’ın, “Belki Alışman Lazım(2002)” albümündeki “Manası Yok” şarkısıyla başlattıkları kendilerine özgü protest tavır grupla özdeşleşti.
Manası Yok
“Akıldan geçen yolu kazmışlar
Ben geçer miyim? Yok
Ah bu diyarda kimi yakmışlar
Haberin var mı koç?”
2005’te yayımladıkları “Seni Kendime Sakladım” albümünün açılış şarkısı “Özgürlüğün Ülkesi”. Amerika’nın Irak işgali başta olmak üzere savaş karşıtı mesajları ile protest tavrı devam ettirdiler.
Özgürlüğün Ülkesi
“Özgürlüğün ülkesi
Adaletin temsilcisi
Teröristlerden kurtar bizi”
2009’da yayımladıkları “Duman 1” ve “Duman 2” albümleriyle türün en iyi örnekleri arasına girebilecek şarkılara imza attılar. Sözlere gelen yoğun eleştiriler nedeniyle çok kez açıklama yapmak zorunda kaldılar.
Rezil
“Ortada bir yanlış var
Memleket uyurgezer
Aldırma, geldik oyuna
Kandır beni, kandırsana
Rezil, kandırsana”
İyi de Bana Ne
“Yepyeni bir insanımız var
Düşünmeden ah, kardeşini boğazlar
Laf aramızda aslında tek bir sorun var
Günah değilmiş memlekete olanlar”
Çok sayıda protest şarkı barındıran son albümleri “Darmaduman(2013)”.
Eyvallah
“Saldır bana utanmadan, sıkılmadan
Gözlerim yanar ama ezilmedim, azalmadım”
Köpekler
“Adamı başından vurmalılar ki
Senin için ölsün yarınlar”
Duman’ın etkisinden zor çıkılan ağıt niteliğindeki şarkısı;
Kolay Değildir
“İşte geliyor uzaktan, beze sarılmış
Akrabalar her bir baştan başa şaşırmış
Anam koşar yalın ayak, yarı delirmiş
‘Gelir anam, gelir’ desem, desem yalandır
Güzel anam, canım anam, kolay değildir”
2 – Candan Erçetin
2009’da yayımladığı “Kırık Kalpler Durağında” albümünü protest iki şarkı ile kapatan Candan Erçetin, sosyolojik saptamalarıyla eleştirel tavrını birleştirerek türün en iyi örneklerine imza atmıştır.
Sorgularken tanımlayan; Ben Kimim
“Yalanlar içinde doğruyu bulan
Cayanlar içinde sözünde duran
Satanlar içinde ayak direyen
Yananlar içinde değil miyim?”
Uyutmak için olmayan; Ninni
“Aslında köyün akıllısı çokmuş, âlimi, dedesi, filozofu çokmuş
‘Var’ diye bas bas bağırıyorlar ama hiçbirinin söz hakkı yokmuş
Çünkü bilene, düşünene, yazana kargaların itirazı çokmuş
Ve onlardan öğrendikleriyle kurnazlar herkesi uyutmuş”
3 – mor ve ötesi
Yakın dönem Türkçe protest müziğin bir diğer öncüsü mor ve ötesi. Şarkılarının çoğu mesaj dolu olan grup, özellikle “Dünya Yalan Söylüyor(2004)” ve “Büyük Düşler(2006)” albümlerinde kendi protest tavırlarını yaratmayı başardılar. Keskin sözleri sayesinde güncelliğini yıllar boyunca koruyacaklar.
Cambaz
“Kul oldun, köle oldun
Kurşun geçirmez cam oldun”
Uyan
“Canım kardeşim, bak senin ellerinde hayatımız
Uçan kuştaki güzelliği kaybettik, hastayız”
Şirket
“Maske takmadan üstüme gelmek zor muydu?
Adı olmayanların sesi de yok mu?”
4 – Teoman
Duygusal melodiler üzerine yazdığı çarpıcı sözlerle kendine özgü protest bir tavır yaratmıştır.
İki Çocuk
“Kalpte kurşun, ilmek boynunda
İki çocuk ölüm karşısında
Hep çocuk kalacaklar
Büyümeden birer tabutta
Ama yaşıyorlar, gülüyorlar
Annelerinin rüyalarında”
17
“Mektupları şişedeyken
Bir de bakmış deniz yokmuş
Tek başına dans ederken
Mutsuzluktan sarhoşmuş”
Klibiyle bütünleşen; Çoban Yıldızı
“Yüzme bilmeden daha
Deniz görmeden
Hiç güneşte yanmadan
Şimdi ölmek istemem
Bir kalbi sarmadan”
5 - Ceylan Ertem
Hem uyarladığı hem de kendi bestelediği protest şarkılarla türün başarılı temsilcilerinden Ceylan Ertem. Vokal tarzıyla, vurucu cümleleriyle özgün bir protest duruş yarattı.
Hırpalandı Mayıs
“Tutunamayız, hırpalandı mayıs
Tutunamayız, kuşlar göç yolunda
Çıkar yol yükselmek bitmeyen tutkuyla”
6 - maNga
Sistem eleştirisi ve bir diğer sosyolojik saptama da maNga tarafından akıllarımıza kazındı.
Dünyanın Sonuna Doğmuşum
“Çakma makma, üçe beşe bakmam
Önüm, arkam, sağım, solum markam
Bana pastamı verin, ekmeğe gerek yok
Ben tüketmeden var olamam”
Umutsuzluk kılıfıyla düzeni özetledikleri ama kalan son umutla yeniden başlamaya yüreklendirdikleri iki müthiş şarkı;
Alışırım Gözlerimi Kapamaya
“İşkence gördü asfaltlar, çatlaklarına kan doldu
Yıkıntılar arasında kaç çocuğun hayalleri kayboldu?
İnsan neden kendini unuttu, kendinden oldu?
Hangi yolda kaç kişi bir hiç uğruna canından oldu?”
Işıkları Söndürseler Bile
“Sözüme güven dönmem ben, kahpelik etmem
Bu yola bir baş koydum, seni kimseye yedirmem
İçini rahat tut, başını hep dik tut
Sabret, bu duvarları bir gün yıkacağız elbet”
7 – Barış Akarsu
Az vakitte böylesine etkileyici bir protest şarkıyı bize kazandıran Barış Akarsu, Amerika’nın Irak işgalinin ülkemizde yarattığı gerilim sebebiyle çektiği klibi televizyonda yayımlatamadı. Ancak vefatı sonrası televizyonlarda gösterilebildi.
Kimdir O
“Tanrısı para, kendi de köle
Sözleri zehir, onu dinleme
Sadık uşaklar eteğini öper
Korku üretir süslere gizler”
8 – Mabel Matiz
“Maya” albümündeki ağıt hissi veren, Mabel’in Orta Doğu için yazdığı söylenen “Fırtınadayım”. Bu şarkıyı bir coğrafya ya da olaya indirgemek haksızlık olur. Pek çok konuya ses olabilmesi mümkün.
Fırtınadayım
“Vurma sen onları, gencecik oğlanları
Bunlar hep o ihtiyar dünyanın yalanları
Bak bana gör kendini, böyledir bu can dili
Öyle bir sev ki artık, korkular tükenmeli
...
Bu savaş tükenmeli
En başa dönülmeli”
Eğlenceli ritimlere saklanmış sözleriyle; Atlar Yoruldu
“Kazanamadığın her kalbi para verip aldın
Ve yazamadığın bir tarihten utandın”
9 – Adamlar
Yakın dönemin güzel örneklerinden bir diğeri;
Utanmazsan Unutmam
“Altın bir madalyon gibi taşınmalı vicdan
Tek kıvılcımdan nasıl yanarsa koca orman
Unutmazlar, unutmayız, unutmam”
10 – Şebnem Ferah
Umut aşılayan, yalnız ve yanlış hissetmeye karşı yüreklendiren;
Birileri Var
“Hâlâ birileri var
Ruhunu, şerefini
Zalimin gölgesine satmayan
Birileri var
Masumun nefesini koruyan
Birileri var
Yeter ki hep böyle kal”
Kapanış Bonusu: Pek çok sanatçının ortak ses olduğu “Savaşa Hiç Gerek Yok”
okuduktan sonra tekrar kontrol ettim. ben bir palyaçoyum şarkısı da 2000 sonrası çıkmış. onu da ben eklemiş olayım. sözlerinden bir kesit: bir Ocak ayında sokakta vurulurum ya da 19'unda bir kahraman olurum saçımı göstermezsem okulumdan kovulurum ya da kalemim kırılır mahkum olurum