Eser, Fransiskan mezhebi mensubu İtalyan ve Alman misyonerler tarafından kaleme alınmıştır. Eserin bünyesinde Latince, Farsça ve Kıpçak Türkçesi (Kumanca) kelime listeleri, Kıpçakça-Almanca sözlük ve Kıpçak Türkçesi metinler bulunmaktadır. Eserin kesin bir yazılış tarihi olmasa da  1303-1362 yılları arasında yazılmış olduğu rivayet edilir. Adı Latince olan eseri bugün Türkçe ifade edecek olursak "Kuman Kitabı" şeklinde bir ifade yerinde olacaktır.

Kumanlar Kimdir?

 Kumanlar, 582 yılında Göktürk Kağanlığı'nın ikiye ayrılmasından sonra oluşan Batı Göktürk Kağanlığı'na bağlı olan kavimlerden birisidir. Daha sonraları Türk kavimleri 11-12. yüzyılda batıya doğru yayılmaya başlamıştır. Bu yayılma hareketinde Kıpçak ve Kuman boyları Avrasya bozkırlarını mesken edinmeye başlamışlardır. Kısaca Kumanları 11. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında Doğu Avrupa'da yaşamış bir Türk halkı olarak bilmemiz bu yazı için yeterli olacaktır.

 

Prens Igor'un Savaş Meydanı, Viktor Vasnetsov

 

 

 

İtalyan Bölümü

Codex Cumanicus iki temel bölümden meydana gelen bir eserdir. Bu eserin ilk bölümünde Farsça, Latince ve Kumanca sözlük yer almaktadır. Bunun haricinde Kumanca gramer kurallarının anlatıldığı ve sosyal hayata ait çeşitli kelimelerin barındığı bir bölümdür. Eserin bu bölümüne "İtalyan Bölümü" denmesinin sebebi Latinceden fazla İtalyanca etkisinin hakim olmasıdır. Bu da bizleri bu bölümü yazanların İtalyan misyonerler olduğu düşüncesine itecektir.

Alman Bölümü

 Eserin ikinci bölümünde hristiyanlığa ait Kumanca metinlerle birlikte 47 tane Kumanca bilmece bulunmaktadır. Bölümün başında Kumanca-Almanca ve Kumanca-Latince sözlük yer alır. Bu bölümde hristiyanlığa dair çokça ilahinin yer almasından dolayı çoğu Türkolog eserin bu kısmı için Kumanları hristiyanlaştırmak amacıyla yazıldığı görüşünü savunmaktadır.

 Eserin ikinci bölümünün birinci bölüm kadar sistematik olmadığını da belirtmek gerekir. Hatta bazı bilginlere göre bu ikinci kısım tek bir eser değil birçok farklı eserin birleştirilmiş halidir.

 Eserin bu ikinci bölümünde İtalyan bölümünden farklı bir durum söz konusudur. Alman rahipleri Kumancada ve Almancada bulunan ortak sesleri koruyacak şekilde bir transkripsiyon ( konuşma dilinin ya da işaret dilinin yazılı hale getirilmesi) yaparak Kumancayı Latin harfleri ile gösterirken mükemmele yakın bir iş ortaya koymuşlardır.

Bazı Kelimelerin Türkiye Türkçesindeki Karşılıkları

katı: sağlam, kuvvetli

içeh: iç organlar

esle-: dikkate almak, dikkat etmek

egiz: ikiz

çatır: çadır

böz: bez

bay: zengin

algış: övgü, kutlama

tang: şafak, tan

tüksüz: tüysüz

yüzüm: üzüm

 

Örnek Metin

Kumanca:

 Atamïz kim köktäsen. Alγïšlï bolsun seniŋ atïŋ, kelsin seniŋ xanlïxïŋ, bolsun seniŋ tilemegiŋ – nečik kim köktä, alay [da] yerdä. Kündegi ötmäkimizni bizgä bügün bergil. Daγï yazuqlarïmïznï bizgä bošatqïl – nečik biz bošatïrbïz bizgä yaman etkenlergä. Daγï yekniŋ sïnamaqïna bizni küvürmägil. Basa barča yamandan bizni qutxarγïl. Amen!

 

Türkiye Türkçesi:

 Atamız ki göktesin. Alkış olsun senin adın, gelsin senin hanlığın, olsun senin dilediğin – nice ki gökte, öyle de yerde. Bugün, gündelik ekmeğimizi bize ver. Günahlarımızı bağışla – nice ki bağışlarız biz, bize yamanlık edenleri. Ve bizi kötülüğün sınamasından kurtar. Tüm yamandan bizi kurtar. Amin!

 

KAYNAKLAR

Tavkul, U. (2003). “Codex Cumanicus ve Karaçay-Malkar Türkçesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Bahar, Ankara, 45-83.

Çağatay, Saadet (1994). “Codex Cumanicus Sözlüğünün Basılışı Dolayısiyle”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, S:2, s.761-762. 

NAGY, Éva Kincses (2013a). “Yok Olan Bir Halk ve Yok Olan Bir Dil Macaristan’daki Kumanlar ve Kumanca”. Tehlikedeki Diller Dergisi. II/2: 157-170.

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Cumanicus