Hepimiz bir tren yolu üzerinden yaratılan ahlaki ikilemi duymuşuzdur. Felsefeci Philippa Foot ve Judith Jarvis’in ortaya attığı düşünsel deneyde (tren\vagon ikilemi) iki aşamalı bir senaryo verilir. Her iki senaryoda da tren yolu yakınındasınız. Boş bir vagonun, tren yolu boyunca hızla yol almakta olduğunu görüyorsunuz. Tren yolunun üzerinde beş işçi, sırtları, gelen vagona dönük olmak üzere çalışıyorlar. Şehrin gürültüsü nedeniyle, işçilere bağırıp sesinizi duyurup, onları uyarma şansınız da yok. Her hâlükârda vagonun altında kalacaklar. O anda fark ediyorsunuz ki, vagonu diğer raya geçirecek olan bir kolun (levye) hemen yakınındasınız. Eğer kolu çekerseniz, vagon, makas atlayarak diğer raya geçecek ve beş işçi kurtulacak. Ancak, fark ediyorsunuz ki, vagonu makas atlatarak gideceğini düşündüğünüz rayın üzerinde de gelen vagondan habersiz bir işçi çalışıyor. Onu da hiçbir şekilde uyarma şansınız yok. Bu durumda iki şeyden birini yapacaksınız. Ya hiçbir şekilde, vagonun makas atlayıp diğer raya geçebilecek kolu çekmeyecek ve böylece vagonun, yolu üzerindeki beş işçiyi altına alarak öldürmesine izin vereceksiniz ya da kolu çekerek, vagonun, makas vasıtasıyla diğer raya geçmesini sağlayacak ve beş kişinin hayatını kurtaracak, buna karşılık bir kişinin hayatını feda edeceksiniz. Hangisini seçerdiniz?

          İkinci senaryoda ise altından tren yolu geçen bir köprünün üzerindesiniz. Yanınızda hiç tanımadığınız iriyarı bir adam var. Yine aynı şekilde boş bir vagon hızla geliyor. Yine, tren yolu üzerinde, gelen vagondan habersiz beş işçi çalışmaktadır. Beş işçiyi, bir evvelki senaryoda olduğu gibi hiçbir şekilde tehlikeden dolayı uyarmak mümkün değil. Ancak, beş işçiyi kurtarmak için bir imkânınız var. Eğer, tanımadığınız adamı, köprüden ittirir ve aşağı atarsanız, adam, rayların üzerine düşecek, böylece vagon adama takılarak duracak ve beş kişin hayatı kurtulacaktır. (Adamı ittirdiğimiz köprünün korkuluklarının yüksek olmadığı; sizin, adamı ittirecek güçte olduğunuzu; adamın, rayların üzerine düşeceğini ve böylece vagonun da adama takılarak duracağından ve beş kişinin kurtulacağından kesinlikle emin olduğumuzu varsayıyoruz.) Burada ne yapardınız?

           Harvard Üniversitesi’nden Marc Hauser bu senaryoyu 300 binden fazla kişiye sordu. Birinci senaryoda, hemen hemen büyük bir çoğunluk beş kişiyi kurtarmak için bir kişiyi feda ederek kolu çekerken, ikinci senaryoda ise, çoğunluk denecek sayıda kişi, adamı, köprüden atma düşüncesinden kaçınmış, yani beş kişinin ölümünü izlemiştir. İkinci senaryoda sadece her altı kişiden biri adamı köprüden aşağıya atma düşüncesinde olduğunu belirtmiştir. Yani katil olmayı direk olayın öznesi olmayı pek de tercih etmiyoruz.

         Bu yazıda ise yeni yapılan bir çalışmayı anlatacağım. Çalışmada yine bir ahlaki ikilem oluşturuldu. Araştırmacılar, çocukların ve yetişkinlerin insanlara mı hayvanlara mı öncelik verdiklerini öğrenmek istediler. Çalışmaya 5-9 yaşları arasında 243 çocuk ve 224 yetişkin katıldı. Hepsinden iki teknenin battığı bir durumu hayal etmeleri istendi, ancak içlerinden sadece birindeki yolcuları kurtarabiliyorlardı. Bir tekne ya bir köpek, bir domuz ya da bir kişi içeriyordu ve diğerinde bir, iki, 10 ya da 100 köpek ya da domuz ya da insan bulunuyordu. Her karşılaştırmanın üç seçeneği vardı; insanları kurtar, hayvanları kurtar ya da karar verememe seçeneği.

         Çocukların ve yetişkinlerin kararları arasındaki farklılıklar çok belirgindi. Aşağıdaki grafik, köpekler yerine insanları kurtarmayı seçen çocukların (yeşil) ve yetişkinlerin (kırmızı) yüzdesini göstermektedir.

         Sonuçlar epey ilginç. Her senaryoda, yetişkinlerin çoğu insanları köpekler veya domuzlar yerine kurtarmayı seçti - bir kişiyi kurtarmak 100 köpeğin ölmesine neden olsa bile. Çocuklarda öyle değil. Her senaryoda, çocukların insanlardan çok köpekleri kurtarması yetişkinlere göre daha muhtemeldi. Aslında, çocukların üçte biri tek bir köpeği kurtarmak için tek bir kişiyi feda ediyordu. Öte yandan yetişkinlerin 100'den fazla köpeğin hayatını kurtarma olasılığı çocuklardan dört kat daha fazlaydı.

         Hem çocuklar hem de yetişkinler köpeklere domuzlardan daha çok değer veriyordu. Ancak her karşılaştırmada, çocukların domuzlara karşı insanları kurtarma olasılığı yetişkinlerden daha azdı. Bulgular, insanların ahlaki açıdan hayvanlardan çok daha önemli olduğuna dair ortak görüşün, gelişimin geç dönemlerinde ortaya çıktığını ve muhtemelen sosyal olarak edinildiğini gösteriyor.

Çocuklar Neden Köpeklere ve Domuzlara İnsanlardan Daha Fazla Değer Veriyor?

        Princeton Üniversitesi filozofu Peter Singer, 1975 tarihli Animal Liberation adlı kitabında, insanların hayvanları sömürüsünün kökeninin "türcülük" te yattığını savundu. Türcülüğü"kendi türünün üyelerinin çıkarları lehine ve diğer türlerin üyelerinin çıkarlarına karşı bir önyargı veya önyargı tutumu" olarak tanımladı. Singer, türcülüğün ırkçılık veya cinsiyetçilik kadar mantıksız ve ahlaki açıdan çirkin olduğunu savundu.

        Bununla ilgili bir çalışmada araştırmacılar, çocukların yetişkinlerden çok daha az türcü olduğunu buldu. Bunun neden böyle olduğuna iki neden sunuyorlar. İlki evrimdir. İnsanlık tarihinin büyük bölümünde hayvanlar, özellikle bizi yiyen ve yediğimiz yaratıklar olmak üzere, insanların yaşamlarında büyük rol oynadılar. Bu nedenle atalarımız, diğer türleri insanlardan ayrı olarak düşünmeyi teşvik eden psikolojik mekanizmalar geliştirmiş olabilir.

        Bununla birlikte araştırmacılar, türcülüğün gelişiminde evrimden ziyade sosyalleşmenin ana etki olduğuna inanıyorlar. İnsanların doğal türcü olmadığını öne sürüyorlar. Aksine, hayvanlara karşı önyargı, ırkçılık gibi, ergenlik döneminde ortaya çıkma eğiliminde olan yaygın ancak öğrenilmiş bir önyargıdır.

Kaynakça

http://www.hubam.hacettepe.edu.tr/egitim/pdf/trenikilemi.pdf

https://www.psychologytoday.com/us/blog/animals-and-us/202102/why-do-children-prefer-save-dogs-over-people-0

https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/0956797620960398?casa_token=LHNxZcwR6HMAAAAA%3ADRXN1yzTD3p7cb8JoiXD7VSbBy5XkzUbMK1EBPp6KezlaEUcZRGqlS-nleAJc7Ygzxyos9K6CTwT