Yoksulluk, küreselleşen dünyada bir halk sağlığı sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır ve beyin bir yalıda dünyaya gelme durumu ile bir gecekondu mahallesinde dünyaya gelmeyi ayırt etmektedir. Sanayi sonrası dünyada hızla sınıfsallaşan toplumlar büyük eşitsizlikleri de beraberinde getiriyor. Son iki yıldır mücadele ettiğimiz Covid-19 ise tüm dünyada yine alt sınıflardan bireyleri vurdu. Yoksulluk ve bunun getirdiği yetersiz beslenme, sağlık sistemlerine erişmede yetersizlik daha fazla sağlık sorununa yol açıp bu tür koşullarda yaşayan bireylerin daha erken ölmesine neden olmaktadır. Ancak işin farklı bir boyutu daha var…

Her şey sınıfsaldır deyişi her ne kadar Marksist kurama ait gibi dursa da yıllar geçtikçe bunu destekleyecek daha fazla durum gördüm. Son zamanlarda ise her şey sınıfsaldır argümanının fiziksel desteği olabilecek bir konu üzerinde çalışmalar devam ediyor: Yoksulluğun özellikle çocuklarda beyin gelişimi üzerindeki etkisi. Son yıllarda, sinirbilimciler, daha önce sosyal bilimcilerin münhasır alanı olarak kabul edilen karmaşık eğitimsel, sosyal ve politik fenomenlerin sinirsel temellerinin araştırılmasıyla uğraşmaya başladılar. Özellikle, gelişmekte olan bir alan, gelişmekte olan insan beynindeki sosyoekonomik eşitsizliklerin araştırılmasına odaklanmıştır. Çocukluk çağı sosyoekonomik durumu (SED) - en yaygın olarak ebeveynlerin eğitim düzeyi, mesleki prestij ve aile gelirinin bir kombinasyonu olarak işlevsel hale getirilir - on yıllardır çocukların bilişsel ve sosyo-duygusal gelişimi ve akademik başarısı ile ilişkilendirilmiştir (Farah, 2017). Bununla ilgili devrim niteliğindeki ilk çalışmada bilişsel gelişimdeki sosyoekonomik eşitsizlikleri sinirbilim temelinde araştırıldı ve farklı sinir devrelerine belirli bir özgüllükle dayanan dil, bellek ve yürütme işlevi gibi bilişsel sistemlerin davranışsal değerlendirmeleri kullanıldı. Çalışma bize kısaca şunu söylüyordu: Bu nörobilişsel sistemlerdeki sosyoekonomik eşitsizlikler yaşamın ikinci yılında (Noble vd., 2015) belirgindi ve yaşam boyu devam ediyordu (Moorman, Carr ve Greenfield, 2018) Daha sonra çok daha büyük ölçekli, on yıllarca süren boylamsal bir çalışma, çocukluk yıllarındaki SED’in yaşamın sonraki dönemlerinde bilişsel bozulma için genetik bir risk faktöründen bağımsız olarak, daha sonraki yaşam dili ve yürütücü işlevlerle ilişkili olduğunu gösteriyordu (Moorman, Carr ve Greenfield, 2018). Şimdi bu çalışmalara biraz daha yakından bakalım.

Yıllar geçtikçe farklı çalışmalar sosyoekonomik eşitsizliği beyin yapısı ile hem kortikal hem de kortikal gri madde ve beyaz madde açısından ilişkilendirdi (Merz vd., 2019; Merz, Maskus, Melvin, He ve Noble, 2020; Noble vd., 2015). Bu çalışmalardan biri özellikle önemliydi çünkü genetik mirastan farklı olarak aile geliri ve ebeveyn eğitiminin kortikal yüzey alanıyla bağlantılı olduğunu gösteriyordu (Noble vd., 2015). Bilişsel işlevlerle SED arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmalar devam etti. Bunlardan bazılarında SED ile okuma yeteneği (Merz vd., 2019), yürütücü işlev (Noble vd., 2015) ve zeka puanı (IQ) (McDermott vd., 2019) arasındaki bağlantıya aracılık ettiği de bulundu. Bunu çok basit bir şekilde şöyle düşünebiliriz: Çocuk beyni farklı uyaran ve materyallerle gelişir yani bağlantısallık çok önemlidir. Evinde bir kitabı, bir oyuncağı veya az miktarda eğitim materyali olan çocuğun beyni, yaşıtı olan ve evinde materyal, uyaran ve oyuncak anlamında çok fazla imkânı olan bir çocukla aynı şekilde gelişmeyecektir. Çünkü iki çocuğun nöronal alt yapısı farklı olur bunu 100 parça lego yapmak ile 1000 parça lego yapmak arasındaki farka benzetebiliriz, ortaya aynı görüntü çıkmaz. Çocukların beyinlerindeki sinaptik bağlantılar da aynı olmayacaktır, ne kadar fazla ve çeşitli materyal o kadar farklı ve fazla bağlantısallık anlamına gelir. Tabi burada iki çocuğun da birbirine yakın başlangıç zekasına sahip olduğunu varsayıyoruz.

Dezavantajlı mahalleler altyapı yetersizliği, suç oranlarının yüksek olması (bunun politik ve kültürel nedenleri ayrı bir tartışma konusudur), çevre kirliliği gibi konularla gündeme gelmektedir. Araştırmacılar mahalle düzeyindeki SED ile aile düzeyindeki SED’i birbirinden ayırt etmektedirler. Bunu nispeten orta sınıf bir mahallede yaşayan alt sınıf bir aile ile alt sınıf bir mahallede yaşayan alt sınıf bir aile farkı gibi düşünebiliriz. Araştırmacılara göre mahalle düzeyindeki SED, çevresel toksik maddelere ve mahalle şiddetine maruz kalma, sağlık hizmetlerine sınırlı erişim veya yetersiz kaynaklar gibi aile düzeyindeki SED'lerden farklı olabilecek çevresel faktörleri ve deneyimleri açıklar bu da beyin gelişimi üzerindeki farklı etkileri kısmen açıklayabilmektedir (Wrigglesworth,  Ryan, Vijayakumar ve Whittle, 2019; Marshall, Marusak, Sala‐Hamrick, Crespo, Rabinak ve Thomason, 2018). Sosyoekonomik dezavantajla ilgili çok büyük bir veri kümesi (9498 çocuk ve genç) ile yapılan bir çalışma eşitsizliğin farklı yönlerini de göstermektedir: Sosyoekonomik dezavantaj artan psikopatoloji ve daha düşük nörobilişsel performansın yanı sıra genel gri madde hacmindeki gri madde yoğunluğunun azalmasıyla ilişkilidir (Gur vd., 2019). Aslında beynin dezavantajlı gelişimi şiddete eğilimi dolayısıyla da suç işleme ihtimalini arttırmaktadır. Bu, dünyaya geldiğimiz ortamın bizim için yazdığı yaşam öykümüzü şekillendirmedeki etkisine güzel bir örnektir. Bununla ilgili başka bir çalışmada ise erken yaştaki yoksulluğun 25 yıl sonra azalmış orbitofrontal hacim ve ardından, mevcut sosyoekonomik faktörler ve diğer demografik özellikler kontrol edildiğinde bile davranış bozukluğundaki artışlarla ilişkilendirildiğini gösteriyor (Holz vd., 2015). Yani beyin gelişimi açısından işler ters gittiğinde yaşam öykümüzde hoş şeyler olmuyor.

Sosyoekonomik dezavantaj, hipokampusun daha yavaş uzunlamasına büyümesi ile de ilişkilendirilmiştir (Hair, Hanson, Wolfe ve Pollak, 2015) ve hacimdeki bu tür eşitsizlikler yaşla birlikte artabilir (McDermott vd., 2019). Hipokampus beynin hafıza ile ilişkilendirilen kısmıdır. Ancak başka bir çalışmada bu hipokampusteki farklılıkların yörüngelerinin geç ergenlik döneminde birleştiğini ortaya koydu (Ellwood-Lowe, Humphreys, Ordaz, Camacho, Sacchet ve Gotlib, 2018). Amigdala, talamus ve striatum da dahil olmak üzere duygu ve ödül işleme için önemli olan diğer subkortikal yapılar da sosyoekonomik dezavantajlarla ilişkilendirilmiştir, ancak sonuçlar daha az tutarlı olmuştur ve cinsiyete veya yaşa göre değişkenlik göstermektedir (Jenkins vd., 2020; Merz, Tottenham ve Noble, 2018).

Sosyoekonomik eşitsizlikleri nörogelişimsel sonuçlarla ilişkilendiren mekanizmalara yönelik araştırmalar, önleyici ve girişimsel hedeflerin belirlenmesi için gerçek bir umut vadediyor (Noble ve Giebler, 2020). Ek olarak, sosyoekonomik dezavantajın zamanlamasının beyin gelişimini farklı şekilde nasıl etkilediğinin daha iyi anlaşılması, müdahalelerin etkili olma olasılığının en yüksek olduğu hassas dönemler hakkında önemli bilgiler sağlayacaktır (Merz, Wiltshire ve Noble, 2019). Örneğin, erken çocukluk, gelişmekte olan beynin deneyime karşı özellikle savunmasız olabileceği hassas bir dönemdir. Sosyoekonomik eşitsizlikler yaşamın ilk yılında ortaya çıkabilir (Betancourt, 2016; Gao vd., 2015) ve ergenlik - yetişkinlik döneminde belirginleşir (Farah, 2017; 2018). Bununla birlikte, beyin gelişimindeki sosyoekonomik farklılıkların zaman içinde nasıl değiştiğini araştıran çalışmalar, ek duyarlılık dönemleri oluşturmak için önemlidir. Bir baka çalışma ise önlem almak adına bize yol gösteriyor: Dezavantajlı mahallelerde büyüyen çocuklarda çeşitli beyin ağları açısından bağlantısallıkta dezavantajlı bir durumda görünüyorlar. Ancak araştırmacılara göre olumlu bir ev ve okul ortamının bazı etkileri hafifletebiliyor (Rakesh, Seguin, Zalesky, Cropley ve Whittle, 2021).

Bu noktada biz ne yorum yaparsak hangi araştırmayı yaparsak yapalım politika yapıcılara iş düşmektedir. Geçen gün bununla ilgili bir makale okudum (https://www.pnas.org/content/119/5/e2115649119)  şu an pek çok sayfada paylaşıldığını görüyorum. Makale PNAS dergisinde yayınlandı ve şunu öne sürüyor: Düşük sosyoekonomik geçmişe sahip bebekler, ailelerine bir yıllık aylık nakit desteği sağladıktan sonra, öğrenme ve düşünme ile ilişkili beyin aktivitelerinde iyileşmeler göstermektedir. Bulgular, yoksulluğu azaltmak için tasarlanan müdahalelerin bir çocuğun beyin gelişimini olumlu yönde etkilediğine vurgu yapıyor. Bu aslında gelir dağılımdaki olumlu müdahalelerin erken gelişimsel dönemde beyne olumlu katkılar yaptığını bize gösteriyor. Çözüm ortak çalışmak, eşitsizliği azaltmak.

Kaynakça ve İleri Okumalar

Betancourt, L. M., Avants, B., Farah, M. J., Brodsky, N. L., Wu, J., Ashtari, M., & Hurt, H. (2016). Effect of socioeconomic status (SES) disparity on neural development in female African‐American infants at age 1 month. Developmental Science, 19(6), 947-956.

Ellwood-Lowe, M. E., Humphreys, K. L., Ordaz, S. J., Camacho, M. C., Sacchet, M. D., & Gotlib, I. H. (2018). Time-varying effects of income on hippocampal volume trajectories in adolescent girls. Developmental Cognitive Neuroscience, 30, 41-50.

Farah, M. J. (2017). The neuroscience of socioeconomic status: Correlates, causes, and consequences. Neuron, 96(1), 56-71.

Farah, M. J. (2018). Socioeconomic status and the brain: prospects for neuroscience-informed policy. Nature Reviews Neuroscience, 19(7), 428-438.

Gao, W., Alcauter, S., Elton, A., Hernandez-Castillo, C. R., Smith, J. K., Ramirez, J., & Lin, W. (2015). Functional network development during the first year: relative sequence and socioeconomic correlations. Cerebral cortex, 25(9), 2919-2928.

Gur, R. E., Moore, T. M., Rosen, A. F., Barzilay, R., Roalf, D. R., Calkins, M. E., ... & Gur, R. C. (2019). Burden of environmental adversity associated with psychopathology, maturation, and brain behavior parameters in youths. JAMA psychiatry, 76(9), 966-975.

Hair, N. L., Hanson, J. L., Wolfe, B. L., & Pollak, S. D. (2015). Association of child poverty, brain development, and academic achievement. JAMA pediatrics, 169(9), 822-829.

Holz, N. E., Boecker, R., Hohm, E., Zohsel, K., Buchmann, A. F., Blomeyer, D., ... & Laucht, M. (2015). The long-term impact of early life poverty on orbitofrontal cortex volume in adulthood: results from a prospective study over 25 years. Neuropsychopharmacology, 40(4), 996-1004.

Jenkins, L. M., Chiang, J. J., Vause, K., Hoffer, L., Alpert, K., Parrish, T. B., ... & Miller, G. E. (2020). Subcortical structural variations associated with low socioeconomic status in adolescents. Human brain mapping, 41(1), 162-171.

Marshall, N. A., Marusak, H. A., Sala‐Hamrick, K. J., Crespo, L. M., Rabinak, C. A., & Thomason, M. E. (2018). Socioeconomic disadvantage and altered corticostriatal circuitry in urban youth. Human brain mapping, 39(5), 1982-1994.

McDermott, C. L., Seidlitz, J., Nadig, A., Liu, S., Clasen, L. S., Blumenthal, J. D., ... & Raznahan, A. (2019). Longitudinally mapping childhood socioeconomic status associations with cortical and subcortical morphology. Journal of Neuroscience, 39(8), 1365-1373.

Merz, E. C., Tottenham, N., & Noble, K. G. (2018). Socioeconomic status, amygdala volume, and internalizing symptoms in children and adolescents. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 47(2), 312-323.

Merz, E. C., Desai, P. M., Maskus, E. A., Melvin, S. A., Rehman, R., Torres, S. D., ... & Noble, K. G. (2019). Socioeconomic disparities in chronic physiologic stress are associated with brain structure in children. Biological psychiatry, 86(12), 921-929.

Merz, E. C., Maskus, E. A., Melvin, S. A., He, X., & Noble, K. G. (2020). Socioeconomic disparities in language input are associated with children's language‐related brain structure and reading skills. Child development, 91(3), 846-860.

Moorman, S. M., Carr, K., & Greenfield, E. A. (2018). Childhood socioeconomic status and genetic risk for poorer cognition in later life. Social Science & Medicine, 212, 219-226.

Noble, K. G., Houston, S. M., Brito, N. H., Bartsch, H., Kan, E., Kuperman, J. M., ... & Sowell, E. R. (2015). Family income, parental education and brain structure in children and adolescents. Nature neuroscience, 18(5), 773-778.

Noble, K. G., Engelhardt, L. E., Brito, N. H., Mack, L. J., Nail, E. J., Angal, J., ... & PASS Network. (2015). Socioeconomic disparities in neurocognitive development in the first two years of life. Developmental psychobiology, 57(5), 535-551.

Noble, K. G., & Giebler, M. A. (2020). The neuroscience of socioeconomic inequality. Current Opinion in Behavioral Sciences, 36, 23-28.

Rakesh, D., Seguin, C., Zalesky, A., Cropley, V., & Whittle, S. (2021). Associations between neighborhood disadvantage, resting-state functional connectivity, and behavior in the Adolescent Brain Cognitive Development (ABCD) StudyⓇ: Moderating role of positive family and school environments. Biological Psychiatry: Cognitive Neuroscience and Neuroimaging.

Wrigglesworth, J., Ryan, J., Vijayakumar, N., & Whittle, S. (2019). Brain-derived neurotrophic factor DNA methylation mediates the association between neighborhood disadvantage and adolescent brain structure. Psychiatry Research: Neuroimaging, 285, 51-57.