Gerek felsefede gerek nörobilimde "zor problem" olarak anılan bilinçle ilgili yapılan son çalışmalar bizi katmanlı bir modele götürüyor. Kuşlarla yapılan son çalışmalarda araştırmacılar, bilincin evrimsel süreçte farklı durumlara yanıt verme mekanizması olarak gelişmiş olabileceğini değerlendiriyorlar. Şimdi çalışmayı yakından inceleyelim.

     Uzun süredir devam eden "bilincin biyolojik işlevi" tartışması, evrimsel psikoloji ve karşılaştırmalı nörobiyolojinin kesişim noktasında yeni bir ivme kazanmıştır. Ruhr Üniversitesi Bochum’dan Newen ve Güntürkün liderliğindeki araştırmalar, bilincin tekil bir olgudan ziyade, organizmanın hayatta kalma stratejilerine entegre olmuş üç aşamalı bir adaptasyon mekanizması olduğunu ileri sürmektedir. Özellikle kuşlar (aves) üzerinde yapılan gözlemler, bilincin memeli korteksine özgü bir "yan ürün" değil, farklı nöral mimariler aracılığıyla ulaşılan bir "işlevsel zorunluluk" olduğunu kanıtlar niteliktedir.

1- Bilincin Fonksiyonel Taksonomisi: Üç Katmanlı Model

Newen ve Montemayor’un önerdiği model, bilinci evrimsel süreçte farklı uyumsal baskılara yanıt olarak gelişmiş üç hiyerarşik kategoriye ayırmaktadır:

A. Temel Uyarılma (Basic Arousal): Hayatta Kalma Alarmı

Evrimsel olarak en kadim katman olan temel uyarılma, organizmayı dış tehditlere karşı bir "acil durum" moduna sokar. Burada ağrı ve haz, birer öznel deneyimden ziyade, biyolojik sistemin bütünlüğünü korumaya yönelik pekiştirme sinyalleri olarak işlev görür. Ağrı, doku hasarına karşı kaçınma tepkisini (donma/kaçma) tetikleyen bir biyolojik alarmdır.

B. Genel Uyanıklık (General Alertness): Seçici Dikkat ve Öğrenme

İkinci aşamada evrimleşen genel uyanıklık, bilincin bilgi işleme kapasitesini optimize eder. Organizma, eşzamanlı akan çok sayıda veri arasından yaşamsal olanı seçerek (seçici dikkat) kaynaklarını oraya yönlendirir. Bu yetenek, "duman-ateş" ilişkisi gibi nedensel bağların kurulmasını ve karmaşık öğrenme süreçlerinin başlamasını sağlar.

C. Refleksif Bilinç (Self-Consciousness): Sosyal Eşgüdüm ve Projeksiyon

En üst düzey katman olan refleksif bilinç, bireyin kendisini zamansal (geçmiş/gelecek) ve mekânsal olarak konumlandırmasını sağlar. Öz-yansıtma yetisi, sadece aynada kendini tanımayı değil, aynı zamanda sosyal çevrelerde başkalarının niyetlerini okumayı ve karmaşık planlama yapmayı mümkün kılarak toplumsal uyumu artırır.

 

2- Karşılaştırmalı Biliş: Kuşlarda Nörobiyolojik Benzeşme (Convergence)

Geleneksel görüş, bilinci memelilerdeki altı katmanlı serebral korteksin bir sonucu olarak görürken, Güntürkün ve Maldarelli’nin çalışmaları bu "korteks merkezli" paradigmayı sarsmaktadır.

İşlevsel Homoloji: NCL ve Prefrontal Korteks

Kuşların beyin yapısı memelilerden kökten farklı olsa da, Nidopallium caudolaterale (NCL) olarak bilinen bölge, memelilerdeki prefrontal korteks ile çarpıcı bir işlevsel benzerlik (homoloji) gösterir. NCL, bilginin bütünleştirilmesi ve esnek kararlar alınması için gereken yüksek yoğunluklu bağlantı haritasına (connectome) sahiptir.

Fenomenal Deneyim Kanıtları

Kargagiller ve güvercinler üzerinde yapılan nörofizyolojik testler, bu canlıların sadece otomatlar olmadığını, öznel bir iç dünyaya sahip olduklarını göstermektedir:

Duyusal Bilinç: Kargalarda belirli nöronların, fiziksel uyaranın kendisinden ziyade hayvanın o uyaranı "algılayıp algılamadığına" (öznel rapor) göre ateşlenmesi, içsel bir deneyim alanına işaret eder.

Öz-Farkındalık: Bazı kuş türlerinin ayna testlerini geçmesi ve bağlama göre türdeşleriyle kendi yansımalarını ayırt edebilmeleri, durumsal bir öz-bilincin varlığını kanıtlar.

 

3. Epistemolojik ve Evrimsel Çıkarımlar

Bu bulguların ışığında, bilincin evrimine dair şu akademik sonuçlara varılabilir:

Evrensel Çözüm Yolu: Bilinç, biyolojik yaşamın karşılaştığı karmaşık çevresel sorunlara karşı evrimin ürettiği "evrensel bir çözümdür". Serebral korteks bu çözüme giden tek yol değil, yollardan yalnızca biridir.

Antikite ve Yaygınlık: Bilincin temel formlarının (haz/ağrı/alertness) sanılandan çok daha eski olduğu ve filogenetik ağacın geniş bir kısmına yayıldığı anlaşılmaktadır.

İşlevsel Zorunluluk: "Bilinç ne işe yarar?" sorusunun yanıtı; organizmanın rastgele etkileşimlerden kurtulup, hedefe yönelik, esnek ve enerji verimliliği yüksek bir hayatta kalma makinesine dönüşmesidir.

      Bochum grubunun araştırmaları, bilinci insanmerkezli bir "ayrıcalık" olmaktan çıkarıp, biyolojik evrimin kaçınılmaz bir optimizasyon aracı olarak yeniden tanımlamaktadır. Kuş beyinleri, yaşamın farklı donanımlar (yapılar) kullanarak aynı yazılımı (bilinci) nasıl çalıştırabildiğinin en somut örneğidir.

Newen, A., Güntürkün, O., et al. (2025). "The Evolution and Functions of Consciousness." Philosophical Transactions of the Royal Society B. Special Issue.